ҚАСҚЫРДЫҢ ҚОРШАУЫ

Совет өкіметі құлағаннан кейін қаладағылар ептеп-ептеп күнін көріп жатты. Ал нағыз қиыншылықпен бетпе-бет келген қырдағы жұрт. Бұрынғыдай ақ түтек боранда жол аршып, жағдайыңды біліп, азық-түлік үлестіретін ешкім жоқ. Әркім өз күнін өзі көрді. Бір сөзбен айтқанда, анда-санда көрінген ұшқан қарғадан қалаға сәлем жолдағандайсың.

Сонымен қыстың екінші айы. Күннің барынша қысқарып, мал-жан қаңтарылып тұрып қалуына байланысты бұл мезгілді көне түріктер «қаңтар» атаған дейді есті адамдар ескі әңгімені қозғағанда. Оның үстіне 22 желтоқсан – Нартуғанда түн өзінің ұзару шегіне жетіп, біраз аялдайды да, қаңтарда күн қарға адым ұзарады. Сақылдаған сары аяз бет қаратпайды. Аттың тұяғымен шашылған қар сырғақ болып қар үстінде сырғанайды келіп. Осы кезде бураның қайыққа тұрар мезгілі басталады. Нәр татпастан бүкіл ашуын шақырып, көбік атып тұрып алатыны бар. Талай адамды зақымдағаны есімізде. Жаратылысқа не дерің бар қырық градус аяз оған жай ғана қоңыр салқын тәрізді. Содан бәйшешек гүл атқанда ғана басын жерге салады.

Біздің ауыл Жыбырлақта тұратын. Үлкендердің айтуы бойынша, жыбырлаған көне зираттар қорымына орай осылай аталыпты. Бір күні жаңа жылды қарсылауға апа-жездеміз Саламат пен Қарлығаш және әлі жасқа толмаған кішкентай Айбат жиенді алып қыдырып келді. Біраз аунап-қунап демалыс өткізген соң, енді қалаға қайтулары керек болатын. Техника деген атымен жоқ. Тіпті мына қыста оған да сенім аз. Жаз түйе арба, қыста ат шанамен қатынайтынбыз. Сондықтан да әкем марқұм ат шананы жолға әзірлеу жөнінде тапсырма берді де:

«Қайтарда жалғыз қайтасың, бала. Сақ бол! Бір Аллаға аманатсың»,- деді.

«Жарайды, әке»,- деп шұғыл жолға жинақталдым. Қамданыс қамымен жолкөліктің құрал-жабдықтарын бір тексеріп, қажет болады-ау дегенді де буып-түйіп қойдық. Шөп төсеп, оның үстіне киіз жайдық. Талай жолға шығып жүргеннен соң, бұл бізге үйреншікті іс еді. Осылайша күрең айғырымды жегіп, кідірмей күн көтеріле сапарға шығып кеттік. Кішкентай жиенді қымтап, оның сыртынан апа-жездем тонға оранып отырды. Қойдың терісі жүні алынбай тігілген бұл нағыз суыққа арналған жылы киім. Совхозда арнайы тарататын. Онда да тәуірі басшыларға, одан соң таныс-тамырға, қалғаны ғана малшыларға жететін.

Сәлден соң: «Әй, балдыз, дұрыстап айда. Ал біз саған аманатпыз», -дейді жездеміз жүріс әлі қыза қоймаған соң темекісін тұтатып жатып.

Күн шайдай ашық. Дала ақ қар. Сиырдың бауырын қағып тұр. «Бір елі қардың, екі елі аязы бар» деген далалық өлшеммен алғанда күн райының қандай екенін болжау қиын емес. Жылқы мен түйе болмаса қалған мал пішенге тұрған. Рас шағылды өңірде қойды әлі де жая беруге мүмкіндік бар.

Алатөбе қыстауында құмырсқаға да қиянаты жоқ, адал еңбекті Жақаудың ұлы Қайрат Науанов тұратын. Осы маңдағы шағылдан өтіп, қатқылға қарай желісті жүріспен жер қоймай келеміз. Жануардан да тер шығып, бабына келіп алды. Қашанда ол осы жүрісінен таймай, діттеген жерге шапшаң түсіретін. Бұл күреңді құнан кезінде жылқыдан ұстап, Масадтың құмына үйретіп мінгенмін. Діні жуас, қайратты мал. Бәйгеге қостым, аң аулауға салдым, күлдір-күлдір кісінетіп, сән-салтанатқа да барғанбыз. Пішен шапқанда екі атанды кашелге, шөп жинайтын граблиге осы айғырды, сауын інгенді арбаға жегіп пішен тасығанбыз. Кім ойлаған елу жылдан соң баяғы түйе кашельмен қайтадан шөп шабамыз деп. Көршілер көмектесуге келіп, кешкісін пішен алып қайтатын. Бұл тәуелсіздіктің елең-алаң шақтарындағы еңбек майданы өз алдына бөлек әңгіме. Қысқасы күрең әбден төселіп қалған серігім болатын. Оның қайраттылығы туралы мына бір әңгіме есіме түседі. Қай бір жылдары көктемде мал іздеп шығып, Сәлімшошаққа іңірден де кеш келіп, атымды суыттым. Бұл осы өңірдегі үлкендердің бірі Киікбай деген «Правданың» байырғы қойшысының үйі болатын. Марқұм тоқсандағы әулие Қарпаш ата да торы атымен жылқысын түгендей шыққан екен. Ауқаттанып алған соң атымды жайлап келдім. Жастыққа басым тиер-тиместе кірпігім айқасып, көзім ілезде ілініпті. Жолжүріс соғып, шаршаған болуым керек қатты ұйықтап кетіппін. Таңертең бір оянсам Қарпаш ата: «Мына баланың өзі шыдаса, аты шыдайтын қайратты», -деп Киікбай ағамыз екеуі шайға дейін әңгіме айтып отырғанын ұйқылы-ояу отырып құлағым шалды. Міне, бұл сол атаның сынынан өткен күрең болатын. Айтпақшы, бұның тұқымы да осы «Правда» совхозынан. Қызық болғанда біздің бір ту биеміз сол өңірдегі малшының жылқысына қосылып кетіп, үй иесі рұқсатсыз сойып алыпты. Кейін көктем шыға орнына құлынын ертіп, кәрі жирен биені беріп жіберіпті. Ол байғұс қысқа жетпей далада арам өліп, осы жануар ғана бұйырды.

Сары аяз бетті әбден қарып жіберді. Оның үстіне күреңнің тұқай серпісінен шашылған қар үсті-басымды көміп келеді. Кірпік, қасымызға дейін мұз қатқан.

«Қалайсыңдар, тоңған жоқсыңдар ма?»,-деп қоям жол қысқартар әңгімеге тарту үшін.

«Жо, жоқ жақсымыз»,-дейді жолаушыларым. «Кемедегінің жаны бір» бәрінен бұрын сәбидің денсаулығы маңызды. Тоңдырмай есен-аман елге жетуіміз керек. Сондықтан да аракідік делбені қозғасам болды күреңім басын бұрып, қараған сыңай танытады да, жүрісін үдете түседі. Жолда біраз жүрсекте қамшы бастырып көрген емес. Осылайша қатқылдан да әрі асқан соң, Есбол ауылы сонадайдан менмұндалай берді. Сөйтіп күн еңкейген құлама бесінде біз де ауыл шетіне ат тұмсығын тақап үлгердік. Әлия апамыздың шарбағына шанамызды туарып, атымызды суыттық. Сәл шаршаңқы болғанмен тоңып далада қалмай келгенімізге шүкірміз. Жиендеріміз Нұрболат пен Нұргүлде алдымыздан шауып шығып, нағашы келді деп жатыр. Олар да аман келгенімізге қуанулы. Марқұм жездеміз Асқар ақ көңіл жақсы адам еді. Кенеттен жол апатына түсіп, өмірі ерте қиылды. Өмір ғой енді. Дастарқан басына жайғасып, апамыздың дәмінен алып, күрең шайын қанып іштік. Шай шаршағанды басады деген ғой. Осылайша жолаушыларды кідіртпей жеткізгеніме өзім де ризамын. Бірақ ертең де жүріс бар. Күрең тынығып болған соң суарып, шөбін салып қойдым. Жалпы атты суытпай жіберуге болмайды. Олай болған жағдайда терісі әбден суымаған жануардың шаршауы өзінде кетіп оңалмайды. Сәл жүрсе бекі шығып, ұзақ жүріске шыдамайды.

Сонымен ертесіне әбден тынығып алған соң ат- көлігімді сайлап, келген ізіммен қайта жолға шықтым. Ауылға қарай шыққасын күреңде көңілді. «Жібер, жібер» дегендей басын шайқап, делбені шұлғып-шұлғып қояды. Әрі кешегідей салмақ та жоқ. Сондықтан суыт жүрісіміз өніп, күн арқан бойы көтерілген сиыр сәскеде бұрынғы «Правда» совхозының қой қырқатын Үшаша пунктінен әрі асып, Қараоба мен Құрмантай қыстағының ортасын қақ жарып, Айдарбайға қарай беттеп бара жатырмыз. Бұл Айдарбай дегенің бұрынғы жылқышылардың жылқы қамап таңбалайтын, егетін орындары еді.

Ауа райында өзгеріс жоқ. Күн ашық. Жусан мен шағырдың басы ғана қылтиып, жалпы дала ақ көрпеге оранған. Күн сәулесімен шағылысқан қар ақ теңіздей жарқырап, бейне бір алып кемемен мұз жарып келе жатқандаймыз. Қатқылда жайылған жылқы тебіндеп, жусанның түбін қорек етумен әуре. Бір торы айғыр ғана жерден басын көтеріп, біз ұзап кеткенше қараумен болды.

Айдалада өзіммен өзім ойға шомып келе жатқанмын. Кенет күрең айғырым қос аяқтап аспанға қарғып, ілгері баспай осқырынып тұра қалды. Қаннен-қаперсіз отырған күйім не болғанын сезбей аң-таңмын. Шапшаң орнымнан көтерілсем, алдымыздағы түсер сайда бір үйір қасқыр тұр. Қамшыдан басқа қаруым жоқ. Төбе шашым тік тұрып, денем тастай болып қатып қалған. Айғайға бастым. Кешкі шабуылға дайындалып тұрған әлгілер жолдың екі жағына шықтыда, төрт топқа бөлініп алды. Шабуылды бастайтын абаданы болу керек жалғыз шығып, жолымызды бөгеді. Қарсы қарап тұрдықта қалдық. Жанталасып тұрған сәтте осыдан 4-5 жылғы оқиға ойыма сарт ете түсті.

Жаз болғанда аспан жерге түскендей тамылжыған тамыз айы. Масад жайлауындамыз. Көрші отырған Ризуан ағамыздың қойына жаманауыз тиіп, он шақтысын қырып тастапты. Соны естіген соң дереу жігіттерге хабар жіберіп, өзім де күреңді алдырып, таң асырдым. Ертең күн қыза Жанат Науанов, мал иесі Берік Рысмұқанбетов, Абай Қарабалин бар Түсіпауырғанның шағылын кездік. Араға 50-60 қадамдай тастап келеміз. Кенет арғы шеттен арлан тұра қашты да «мен мындамын» дегендей Жүзқұдықтың қою шағылына сүңгіп келіп кетті. Онысы ұясынан бізді адастырып алып кету. Сондықтан ондайдың талайын көрген біздер алдана қоямыз ба кері бұрылып, сүзіп келеміз. Айтқандай ұясына тап болып, бөлтіріктері апан жанында жайбарақат жатыр екен жан-жаққа қаша жөнелді. Атым ұшқыр болатын, қуып жетіп, екеуін ұрып алдым. Біреуіне итім көмектесіп, желкесінен алып жықты. Сол жерде алтауын аттатпай алып, терісін алғанбыз.

Енді міне: «Тұқымымды құрта алмайсың. Сол мен едім. Кек алатын кез келді»,- дегендей көкжал керіліп жолымызда тұр.

» Ұрпағыңнан көр. Қырып тастамай бірін олжаласа қайтеді», — деп менде арланмен әңгімеге кеткендеймін. Қайткенде де сол тұқымына шабуыл жасаған күрең екеуміз айдалада тұзаққа оңбай түсіп тұрмыз. Алдымыз кеш. Енді қайттым. Қарғып мініп, қамытты сыпырып, шананы туарып атқа қонсам қайтеді деп ойлаймын. Бірақ одан не ұтамыз. Қашу дегенің оңай олжа болу. Не болғанда да арланның ойлағанын аңдудан басқа шара жоқ. Кенет көкжал келісімге келгендей бүлкілдей қабақтың баурайына барып тұрды. Ал атым аяғын басар емес. Ол да жауына қарсы бата алмайды. Дүние астан-кестен болды да қалды. Енді қайттым? Қара шалдың аруағына сыйынып, «Нар тәуекел» деп атыма қамшы басып едім, қозғалып келіп кетті. Сонда да сенбей бір біреуі баспақтай пәлелер төрт жақтан шабуылдар ма екен деген ой да тыным берер емес. Жоқ. Бірі шоқайып отырды да, енді бірі тіпті, жатып алып, өтіп бара жатқанымызға қызықтап қарап отыр. Қарусыз екенімді бірден сезіп алған. Әйтпесе, қарасын көрсетпейді. «Қорқа, қорқа қоян да батыр болады» деген адам өзі қорыққанда бөлек батылдық пайда болатын тәрізді. Сөйтіп ұзап барамын. Артыма қарайтын жай жоқ. Не болмаса қарағым келмейді. Бір қызық жағдай. Сүт қайнатым уақыттан соң құтылдым-ау деп ойладым. Бірақ қауіптің көкесі алда екенін кім ойлаған. Жаңағы атымның қорқыныштан кісінеген дауысы қатқылдағы бүкіл жылқыға хабар беріп дүрліктіріпті. Оның үстіне жасырынып тұрған қасқырлар қабаққа шығып көрініп қалды. «Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің» деген, енді байғұс жылқылар қарасын іздеп, бәрі үйір-үйірімен бізге қарай шауып келе жатыр. Санаулы уақыттың ішінде оттың ортасында қалдым да қойдым. Алдым-артым, жан-жағым толған жылқы. Ал соңымызда қасқыр қуып келе жатқаны белгілі. Өйткені, қайткенде де жемтігін жығып алып қалулары керек қой. Жылқы шабысымен жан-жақтан бораған қар шананы әбден көміп, оның үстіне жаны қысылған жылқы тапап кететін қаупі бар. Қорыққан мал үркуді білмейді. Шананың жерден биіктігі жылқының тізесіне де жетпейді. Ақыры шананың үстінде тік тұрып, делбені тартып келемін. Басқа амалым қалмады. Бас беретін күрең жоқ. Қасқырдан үркіп, бар екпінімен жылқыға қосылып, ұшып келе жатыр. Егер ат әбзелдерінің бірі, не шананың бір жері кілт етсе, жылқыға тапалып, не болмаса қасқырға жем болып өлу деген осы. Шоқалақ, көлденең кездескен жолдардан каскадерлершеқарғып өтеміз. Ойға келмей жатқан нәрсе жоқ. Шананы өзім сүйреп келе жатқандай ақ тер, көк термін. Айқайлап, айқайлап, дауыста қарлығып бітті. Осындай жанталас үстінде келе жатқанымда Мұқанғазы қыстауының түтіні көрінді. Ар жағында Жақсының аяғы сынған, әйтеуір, жылқылар кісінеген күйі үйірімен бөліне, қыстақтарға қарай шаба жөнелді. Қауіп сейілді. Әлгі қыстақты жанай өтіп, екінді де Алатөбенің тұсынан астым. Күрең сол желісімен бір тоқтамастан кеш түсе үйге келіп жеттім. Қанша дегенмен әке-шешеміз ғұмыр бойы мал баққан дала қырандары. «Қайтарда сақ бол» дегені қатенің аяқ астында екенін меңзеп тұр екен. Осылайша құдай қарасып, бір қауіптен аман өткенмін.

Бұл да бір есте қалған оқиға еді.