ШАЛ

Бұлардың үлкен ұлының қайнағасы, яғни құдалар жағы «шаш алу», «жас той» жасап жатқан ды. «Сондай тойларға киерсіңдер» деп ортаншы қызы бұл екеуіне арнап, анасына — кәжекей, камзол, жадағайын, әкесіне — шапан, жадағай, бас киімін әкеліп берген.

Өмір бойы жұмысқа теміржолдың арнайы киімін, той-садақаға сұрғылт костюм-шалбар киіп жүрген Әлібек ақсақалға жадағай дегеү етек-жеңі салп-салп еткен, түйенің жабуын сиырға жапқандай әсер берген.

Қызының көңіліне қарап: «Еее, балам, жақсы екен. Рахмет, қарағым, Алла сыйласын сені!» деп қуанған сыңай танытса да, кейін олар кеткесін кемпіріне:

— Жинап қоя ғой, Сүйегіме саларсың, мынадай киім киіп көрмегесін, біртүрлі екен,— деген. Сол күні-ақ кемпір мен шал келіспей қалған. Енді, міне, кешеден бері Гүлшен әжей Әлібек ақсақалды жадағай киюге көндіре алмай жүр.

Гүлшен әжей өмірінде төрт құрсақ көтерген, төртеуі де — дін аман отбасылы, үйлі-күйлі болып кеткен жандар.

Ұлдың үлкені— қазір ата болып, өз алдына бір отау. Кіші ұлы бала-шағасымен бөлек кеткен. Кемпір- шалдың қолында «шалдың баласы» саналатын үлкен немересі келіншегімен. Кіші ұлы аздап «ақаңа» жақындау болғасын, немерені үйлендіріп, қолдарына алып қалған еді.

Сөйтіп шал мен кемпір «Ки, кимеймін» деп отырғанда, үлкен ұл келді

— Түу,, папа. Енді сол қартайғанда отырасыңдар ма салғыласып? Кемпіріңнің айтқанын киіп барып келе салмайсың ба? Кім қарайды саған? Кім сынайды? Таста құрсын қырсыққанды! Жүр, киінші. Кеттік!—

деп әкесіне жылдамдата бұйыра сөйледі. Отағасы баласына көз қиығымен бір қарады да:

— Сендерге ұнайтын киім кием деп өзімді сайқымазақ қылар жайым жоқ. Қайын жұртыңның тойына асығып тұрсаң, жаулығын желпілдетіп шешеңді салып ал да, бара бер. Мен келмеді екен деп құданың тойы болмай қалмас,— деп, теледидарға қарап отыра берді.

— Әй, құрсын, кисең киші сол ит жылғы кәстөміңді. Жүрші бол баланы жолынан қалдырмай, — деп кемпірі быжылдады.

— Ой, папа! Немене бала сияқты болып отырсың, жұртты жолынан қалдырып. Бұйырғанды ки де, жүрсейш енді! — деп баласы тағы тықылдады. Әлібек шал орнынан асықпай тұрды да, екі жерде ербиіп тұрған екеуіне кезек-кезек қарап алып, үйден шығып кетті. Орнынан тұрғанына үміттеніп қалған Гүлшен әжейдің «қырсығып, қырсығып алып, тойға барар-ау» деген үміті осы жерде үзілді.

— Жарайды, мама, өзі білсінші. Әкеміз сәл сырқаттанып, мәнісі болмағасын келе алмады деп айтармыз. Жүрші, кете берейік. Үйде бала-келін бар ғой, аш бола қоймас, — деп, баласы асықтыра берді. «Тойға барам» деген алдын ала берген уәдесі бар, бір жағынан баласының сөзі қамшы болып, Гүлшен кемпір мата-жаулығы мен шашуын алып, машинаға отырды. Машина ауладан шыққанша артына қарайлаумен отырды.

— Ой, мама, осы екеуіңнің махаббаттарың-ақ таусылмайды. Неге қарайлайсың? Бала емес, шаға емес. Бірдеңе болса қарайтын адам бар ғой әйтеуір,— деп баласы жуып-шайып келеді.

— Ее, шырағым-ай, елу жылдан асып барады осы әкелеріңмен отандасқалы. Ешқашан көңіліне тиіп көрген емеспін. Ол да маған қол көтеріп көрген емес, алдында жылы суы мен ыстық асы дайын тұрды. Мен күйеуге шыққанда, «Ерің — пірің» дегенді анам санама құйып кеткен. Міне, содан бері жарты ғасыр болса да содан танбай келем. Жаңағы жерде жалғыз тастап кеткенім дұрыс болмады.

Қайын жұртым деп, сен де елпілдеп қоймадың ғой, бұрын той көрмегендей-ақ..

Әкеңнің көңілін таба алмасаң, өз балдарыңнан не дәме етесің? Жаңа асықтырып тықақтамай-ақ, абайлап сөйлеп, алдап-сулап алып шығуың керек еді,— деп

баласын жазғыра сөйледі.

— Ал керек болса! Айналғанда, мен кінәлі болдым ба? Қырсық шалыңды көндіре алмағаныңа менің кінәм қанша? Жазығым— көлікпен тойға барсын деп, көлікпен келгенім бе «деп сасқалақтай ақталды.

— Әдірем қалсын көлігің, ішінде әкең екеуміз отырмаған көлік — көлік пе маған?— деп, ернін бір сылп еткізді де: — Әкеңнің сол қырсық мінезі болмаса, сенің де бұл өмірде осындай аяқ-қолың зіңгіттей болып жүруің неғайбыл еді, балам! Әшейінде «Әке— асқар тау» дейсіңдер де, кейде қапылып жүріп, сол асқар таудан оп-оңай аттап кете саласыңдар,—деп, ұзақ әңгіменің шетін шығарды.

— Әкеңнің қырсық мінезі болмағанда дегенің қалай, мама? Менің денсаулығыма не болып еді?— деп ұлы анасының бетіне бірдеңе ұғардай бажайлай қарады.

— Ее, жарайды, балам, тойға келіп қалдық қой, оның мәнісін кейін айтармын. Мен мына жерден шәй ауыз тиіп, тойға берерімді жаздырып шығайын. Содан соң біреуің мені үйге жеткізің. Әкелеріңнің қасына барайын. Өзін қоярға жер таппай жүрген шығар,— деп кесім айтты.

— Ой, мама, сен де бір. қайғырмайтын затқа күйіп-пісесің. Бала емес, шаға емес. Үйде келіні бар. Аш болса ас сұрап іше алар. Қонақтармен әрқайын отырып, тойды атқарысып бір-ақ бармайсың ба?— деген еді. Анасы ұлының бетіне бір қарап:

— Таксимен де кете алам,— деді. Үлкен ұл қарсы ештеңе айтпады. Гүлшен кемпір құда-құдағайларына «оң болсын» айтып, шашуын шашып, палаткада жайылған дастарханнан екі кесе шәй ішті де, үйдегі келіннің жасқа толмаған баласына ырымдап бір-екі кәмпит салып алып, сыртқа шықты. Құда-құдағайларынан мәдениетті түрде рұқсат сұрап, үйге қайтуға дайындалып еді. Үлкен ұлдың келіншегі жүгіріп келіп амандасты да:

— Келінге бірдеңелер беріп жіберейін, ол да әлі бала ғой. Барғанда қолыңа қарап, дәметіп қалса, емшегі ісер,— деп, біраз уақыттан кейін бір пакет бірдеңелерді машинаға әкеп салды.

Содан үйге келгенше ұлы екеуі үнсіз келді. Енесінің келгенін көрген жас келін:

—Мәә,той тез тарапты ғой, — деп алдарынан жүгіре шықты.

— Мә, мынаның ішінде не барын білмеймін. Кіші енең салып беріп жатқан, ашып қарарсың,— деп қолына салмақты пакетті ұстатты да:

—Атаң үйде ме?— деп сұрады.

— Атам сіздермен тойға кетпеді ме? Үйде жоқ атам. Мен үй жинадым, алаша-текеметтерді қағып алдым. Ал атамды көрмедім,— деп келін бейкүнә көздерін жыпылықтатты.

Гүлшен ауыз үйдегі орындыққа отыра кетті.

— Уфф, айтам ғой, мен болмасам, ол шалдың күні қараң. Тағы қайда кетті екен?— деп қалта телефонына жармасты. Соқты. Дыбыс барып тұр. Тықыр-тықыр еткен дыбыс шықты да:

— Әәә, байың керек болды ма? Бітті. Жоқ саған енді байың. Сықиған өзбек келіншек алып берем. Жат енді қу тізеңді құшақтап! —деумен бірге «ха-ха-халап» қарқылдаған күлкі естілді. Қорғанбай деген құрдасы екен ар жақтан бұны келемеж қылып жатқан:

— Ее, әпер-әпер, өзің де шет жағасын ұстап қал. Екі алжыған шалға бір өзбек келіншек дәл келе кетеді. Біздікі саған барған екен ғой, дұрыс қой. «Құл қашса, Хиуадан шығады» деген. Басқа қайда барушы еді? Аман болса бопты. Үйде жоқ болғанға қайда екен деп балдары алаңдап отырғасын соғып едім. Отыра-отыра шаршасаңдар, айтарсың. Алып келуге балалардың бірін жіберермін,— деп телефонын сөндіріп,— Уфф, құдай-ай, Қорғанбайдан басқа қайда барсын, соңғы 30-40 жылдағы қанды көйлек досы ғой, — деп орнынан тұрып киім ауыстыруға бөлмесіне кетті. Қайта шыққанда, келіні дастархан жайып, буын бұрқыратып шәй демдеп қойыпты. Бір шетте жантайып жатқан үлкен ұлы:

— Мама, бағанағы бір сөзіңізде әкемнің қырсық мінезі болмаса, менің аман-сау дүниеге келуім неғайбіл еді деуіңіздің мәні неде?— деп анасына қарады.

— Еее, балам-ай, өткен өмірдің қайсыбірін айтарсың. Өмір деген әп сәтте зулап өте шығады. Бірақ жаныңдағы адамның есте қаларлық жарқын істері санадан өшпей тұрып қалады екен.

Біздер үйленіп, осында көшіп келгенде, әуелі теміржол жатақханасында тұрдық. Соңынан сен дүниеге келгесін ғой бір бөлмелі үй алғанымыз.

Сен дүниеге келерде, мен бір нәрсеге жерік болдым. Бас кезінде не екенін өзім де білмедім. Топырақ па, кесек пе, тас па, әйтеуір бір нәрсе жегім келді де тұрды. Сөйтіп жүргенде бір келіншек: «Осында,

Ескі Бейнеудегі Атаның басында, әк тас сияқты, бірақ жеуге жұмсақ атаның ақ кесегі бар. Дәл құдіретті пір жатқан мешіттің жанынан алып жесең, тұщы, дәмді, нағыз керемет— сол» деген. Содан сол кесекке аңсарым ауды да кетті. Одан қалса, Пір ата туралы да көп естіген едім. Бірақ оны 18 шақырым жерден кім әкеліп береді, қазіргідей асфальт жоқ, тіпті тас карьерлерінің өзі біреу немесе екеу. Қатынайтын көлік те жоқ.

Бір күні әкеңнің таңғы шәйін беріп отырып, абайламай, сол кесектен жегім келетінін айтып қалдым. Ұмытпасам, қараша айы болуы керек, күз келіп, жапырақтың бәрі оңып кеткен кез еді. Оның есімде қалғаны:

мен аңсарым ауып, аузымнан су ағып терезеге көп қарайтынмын. Сондағы үлкен-үлкен сары жапырақтар есімде қалыпты… Содан әкең жұмысқа кетті. Ол кезде сағатпен санасады дейтін жұмыс жоқ, үкімет «керек» десе түнімен жүре бересің. Сол әдетпен әкең кешкі жетілерде келді. Малмандай су киімдерін ауыстырып, «Жұмысқа кеттім» деп, қайта кетті. Әрі-бері күтіп едім,— келіп болмады, үйде телевизор да жоқ қой ермек қылар. Кітап оқып отырып, кітапқа бетімді қойып ұйықтап кетіппін. Бір нәрсе терезені ұрғылағандай болғаннан селк етіп ояндым. Қарасам, сыртта қар аралас жаңбыр құйып тұр екен. Әкең әлі келмеген. Бір бөлмелі жатақана емес пе, салулы төсекке жата кеттім. Енді көзім ілініп барады екен, ақырын есік қағылды. Әкең екен. Үсті-басы балшық-балшық, суы сорғалап тұр.

— Құрысын, осы уақытқа дейін жұмыста жүрсің бе? Енді қашан ұйықтайсың?— десем, ыржиып күледі.

— Жұмысқа енді кетем.

Тездетіп шәй қойып жібер. Мә, мынауыңды ал. Кептірмесең, су болды. Жетем дегенше де он құлаған шығармын,— деп, қойнынан салафанға оралған бір нәрсені ұстата берді.

— Бұл не, қасқа? Не тауып келдің? Жұмысқа бармасаң, түнімен қайда болдың?— деп, салафан орауды ашсам — ақ кесек. Жалма-жан құшырлана иіскеп, бір-екеуін ауызға салып та жібердім. Дәмі сондай тұщы, жағымды екен. Құрт талмағандай аузыма салып, езіліп балқып отырмын. Сонымды байқаған ба, әкең ток шәйнекке өзі шәй қойып, ішкелі жүр екен. Мен тұрып шәй бермекші едім. Қозғалтпады. «Төсегіңе жат, кесегіңді кеміріп жат» деп мазақ қылады аз болса. Еее, шырағым-ау, сол менің бір ауыз сөзім есінде қалып, жұмыстан келіп, түн ішінде Ескі Бейнеуге жаяу тартқан ғой. Онысы— қармен, жаңбырмен жағаласып, маған таңға дейін жеткізгендегісі екен. Міне, балам, менің бір ауыз сөзіме бола, түн ішінде анау ескі Бейнеуге барып, менің жерік кесегімді әкеліп берді. Одан кейін де талай қиындықты, қызықты күндерді бірге кештік.

Сен дүниеге келгенде, жатақхана коридорында кішігірім той жасадық. Коридорға ұзын-шұбақ газеттен дастархан жайып, көршілер үйінде сақтаулы ең дәмділерін әкелді. Біреу сүрленген етін, біреу консервісін, біреу тары талқанын, кім шақпақ қантын дегендей, осы жатаханада қазақ, орыс, әзірбайжан, кәріс, армян — неше ұлт болса, соның бәрі газет жайылған дастархан басынан табылды. Ия. біздің кезімізде қазіргідей ағыл-тегіл тамақ болмады, жылтырақ киім де ілуде біреуде еді. Бір-бірімізден нан, тұз, сіріңке, май, шәй сұрай беруші едік. Адамдар кең еді. Адамгершілік, жанашырлық күшті болған… Қазір болса, тамақ ағыл-тегіл, киім деген мүмкін емес, әлем-жәлем… Өмір әдемі, бірақ адамгершілік қасиет шегініп барады. Адамның адамға көлеңкесі түспей бара жатыр. Бала атадан безіп, қыз ананы тыңдамай, бедірейіп, қасиетіміз қашып бара жатыр.

Мен жастай осы сенің әкеңнің етегінен ұстаған екенмін—»Ендігі панам да, қорғаным да осы болады» деп бастан ұйғарып қойғанмын. Енді бір құдайдан тілегім— осы шалымды өзімнен бұрын аттандырып, соңынан өзім барсам. Артымда қалдырып ешкімге жаутаңдатпай, алдыма сала кетсем. Міне, мендегі арман — сол. Менің көңілімді таба білген сенің әкеңнің мен неге бір сәтте көңілін қалдыруым керек? Менің пірім — сенің әкең!»— дегенде, не түсініп отырғанын кім білсін, шәй құйып отырған немере келін көзі жасаурап, мұрны пысылдап отыр еді.

Туған үйдің шаңырағына шалқалай қарап жатқан үлкен ұл тіктеліп отырып, ас қайтару ишарасын жасады да:

— Қой, мен әкеме барайын, хабар алайын. Құрдасы екеуі не істеп жатыр екен, соны білейін. Әкемнен кешірім сұрайын…» деп, орнынан тұрып, сыртқа беттеді.

Соңы.