Екінші дүниежүзілік соғыс – адамзат тарихындағы ең қасіретті де сындарлы кезең. Қанды майданның от-жалынына миллиондаған тағдыр шарпылды. Бұл қатарда Бауыржан Момышұлы, Қасым Қайсенов сынды даланың батыр ұлдарымен қатар қазақтың қайсар қыздары да майдан шебіне аттанды. Солардың бірі – халқымыздың даңқты перзенті, сол отты жылдары ерлікпен елін қорғап, Кеңес Одағының Батыры атанған Әлия Молдағұлова.
Осы бір төрт әріптен тұратын Әлия деген есімді төрт жылға созылған сұрапыл соғыста төрткүл дүние таныды. Себебі 1944 жылдың 14 қаңтары күні Псков облысы, Новосокольники қаласы маңындағы Насва станциясы мен Казачиха деревнясы үшін болған кескілескен ұрыста ол ауыр жараланып, ерлікпен қаза тапты. Әрине, былайғы оқырман қауымға бұл – таныс тарих. Ал батыр қыздың біз біле бермейтін беймәлім өмірі туралы тараздық еңбек ардагері Майдан Орынбаевтың тұлғаның туғанына 100 жыл толуына арнап жазған «Ержүрек батыр» атты кітабын оқып отырып таныстық.
Әлия Таразда оқыған
Ақтөбе облысы, Қобда ауданы, сол кездегі Көксай колхозының Бұлақ ауылында Нұрмұханбет Сарқұлов пен Маржан Молдағұлованың отбасында 1925 жылы дүниеге келген Әлия Молдағұловаға нағашы ағасы өз фамилиясын беріп, Таразға табан тіреген екен.
Бұл жайында кітап авторы Майдан Орынбаев: «Балалық шағында Әлияны анасы «Ақ моншағым» деп атаған екен. Маржан анасы күзгі егістікке әйелдермен бірге масақ теріп жүргенде күзетшінің мылтық оғынан қаза табады. Әкесі сол кездегі ауыр жағдайда қызын нағашыларының тәрбиесіне беруге мәжбүр болады. Әлияға нағашысы Әбубәкір өз фамилиясын беріп, қамқорлығына алған. Жастайынан бірбеткей, өжет, сонымен қатар ұстамды болған Әлияның балалық шағы туысы Сапурамен бірге өтті.
Әбубәкір Молдағұлов білікті маман ретінде әскери-теміржол саласында қызмет атқарды. Ол Алматы қаласында еңбек етіп, кейін Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласына келіп, Түркістан-Сібір темір жолының 3-ші пайдалану мекемесінің саяси бөлімінде нұсқаушы болып жұмыс істеді. Сол кезде Әлия теміржол бекеті маңындағы мектепте оқыды. Ұлы Отан соғысына дейін салынған бұл мектептер бүгінде Таразда сақталмаған. Ал батыр қыздың ескерткіші қаладағы №11 мектептің ауласында 2006 жылы орнатылған. Ескерткіштің авторы – архитектор Серік Алибаев, скульпторы – К.Темірхан, – деп жазады кітап авторы.
Ауылдан «Артекке» дейін
1935 жылы Әбубәкір Әулиеатадан әскери-көлік академиясына оқуға түсу үшін Мәскеу қаласына көшеді. Әлия сол жерде академия тыңдаушыларының балаларына арналған №35 мектепте оқиды. 1938 жылы академия Ленинградқа (қазіргі Санкт-Петербургке) көшірілгеннен кейін, отбасы Смольный ауданындағы Слуцкая көшесіне пәтер жалдап орналасады. Әлия мектеп-интернатқа қабылданады.
– Ауылда өскен қазақ қызы Әлияға Мәскеу мен Ленинградтың орыс мектептерінде оқу бастапқыда ауыр болды. Бірақ оның өжет мінезі мен білімге деген талпынысының арқасында сыныптағы үздік оқушылар қатарынан көрінді. Белсенділігімен танылды. Қыс айларында конькимен сырғанап, шаңғымен жүруді үйренді. Алғыр қыз әр сыныпты мақтау грамоталарымен аяқтады. Мектеп басшылығының шешімімен Әлия Қара теңіз жағалауындағы әйгілі бүкілодақтық «Артек» пионерлер лагеріне жолдама алды. Бұл лагерьге тек озат, өнегелі оқушылар ғана жіберілетін. Қазақ жерінде туып, өзге ұлт балаларының арасында озық оқып, осындай құрметке ие болуының өзі оның қайсар мінезі мен жігерін дәлелдейді, – дейді Майдан Орынбаев.
Ал 1941 жылы Әбубәкір Молдағұлов академияны бітіріп, Ташкент қаласындағы Орта Азия әскери округіне қызметке жіберілді. Әлия №46 балалар үйінде оқуын жалғастырады. Сол жылдың жазында балалар үйі Ленинград маңындағы Сиверская станциясына көшіріледі.
Кітапты парақтап отырғанда екі сурет көзімізге оттай басылды. Оның бірінде Әлия бір топ баламен бірге дала жұмысында, ал екіншісінде ақ халатты үлкен әйел кісімен түскен. Әрине, бұл – бұрын әлеуметтік желілерден көрмеген, тың суреттер. Автор бұл суреттер туралы Әлия Молдағұлова атындағы Ақтөбе облыстық мемориалдық музейінен құнды құжаттармен бірге «Жазғы демалыс» және «Балалар үйінде» атты екі суреттің түпнұсқасын алдырғанын тілге тиек етті.
Соғысқа сұранып барған
Автордың жазуынша, Әлия 1941 жылдың қараша айында комсомол қатарына қабылданады. Ленинград қаласы қоршауда болғандықтан, балалар үйі Ярославль облысы, Некрасов ауданының Вятское селосына көшіріледі. Онда жеті сыныпты тәмамдаған Әлия Рыбинск қаласындағы авиациялық техникумда оқиды. 17 жасқа толған қазақ қызы бірнеше рет өтініш жазып, әскери комиссариатқа барғанымен, майданға алынбайды.
Әлия авиациялық техникумда бірнеше ай ғана оқыды. Майданға тезірек барудың амалын ойлап, 1942 жылдың желтоқсан айында атқыш әйел-мергендерді дайындайтын Мәскеу облысы, Вешняки станциясындағы орталық снайперлер мектебіне қабылданады. Бұл мектепті 1943 жылы шілдеде ефрейтор шенімен тәмамдап, нұсқаушы болып қалу туралы ұсыныстан бас тартып, өз еркімен майданға аттанады.
Кітаптағы мына бір жолдар жүректі елжіретпей қоймайды: «Бір жолы снайперлер ротасына штабтан бірнеше жоғары дәрежелі офицер келді. Солардың бірі нәзік жүзді Әлияны көріп, оны соғысқа жібермеу амалын ойлап: «Бұл қыз асханада картоп тазалап, жаралыларға көмектессін», – дейді. Сонда Әлия: «Жолдас гвардия полковнигі! Мен, снайпер Әлия Молдағұлова, соғысқа картоп тазалауға емес, фашистерді жоюға келдім!» – деп жауап қайтарады. Сонда қазақ қызының бірбеткей, өзіне деген сенімділігін көріп, полковник Әлияның снайперлер ротасында қалуына рұқсат береді».
Қанмен жазылған хаттар
Майдан даласындағы жауынгерлік тапсырмаларға Әлия жұптасы Надя Матвеевамен бірге барды. Атыс орнына екінші рет барғанда-ақ екі фашисті атып өлтірді. Псков облысындағы Холмск қаласын азат ету үшін болған ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін Әлия «Даңқ» орденімен марапатталды.
Кітапта Әлияның туысы Сапураға жазған бірнеше хаттары қаз-қалпында беріліпті.
«Сәлеметсіңбе, Сапура! Саған жауап хатымды біраз кешіктіріп жазып отырмын. Сенен хат келгенде, мен «аң» (жау) аулауға шыққан едім. Бүгін 1944 жылдың 2 қаңтары күні тылда бәрі Жаңа жылды қарсы алып, қуанышта болар. Ал бізде ашық аспан, аяз, қарлы боран, бұрқасын. Төңіректегі жалғыз ғана пәс, қараңғылау жер үйдеміз. Хатты тіземе қойып жазып отырмын. Жаңа жыл құтты болсын. Аман-сау болып, бақытты өмір сүруіңе тілектеспін. Сүйемін. Көріскенше, Лия. 2 қаңтар, 1944 жыл» деп жазыпты ол бір хатында.
Келесі жолы: «Сәлем саған, Отаным! Сәлеметсің бе, менің құрметтім, Сапура. Саған хатты жиі жазғым келеді, бірақ жағдайлар оған мүмкіндік бермейді. Өзіңе бірнеше хат жаздым, білмеймін, олар саған жетті ме. Енді біраз уақыт менен хабар келмесе, таңданба – оның себебін білетін боласың. Менен туыстарға сәлем айт, балаларды сүйіп қой. Өзің тек жиі-жиі хат жазшы, қымбаттым. Сүйемін, Лия. Біздің Отан қорғаушы солдаттардан сәлем. 13 қаңтар, 1944 жыл» деп жазыпты.
Бұл Әлияның ең соңғы хаты еді. Ол 14 қаңтары күні Псков облысы, Новосокольники қаласы маңындағы Насва станциясы мен Казачиха деревнясы үшін болған кескілескен ұрыстар ерлікпен қаза тапты. Бұл туралы батыр қыздың серіктесі Надя Матвеева Сапураға жолдаған хатында: «Сәлеметсіз бе, Сапура. Әлия менің жақын құрбым еді. Сондықтан оның жақын туысы ретінде сізге хат жазып отырмын. Біздің жауынгерлермен ол да шабуылға шығып, ауыр жараланды. Бірер сағаттан соң қайтыс болды. Енді ол арамызда жоқ. Ержүрек Әлия Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылды», – деп жазады.
Таразда тұғырлы ескерткіші тұрса…
Қазақ халқының ержүрек қызы 1944 жылдың 14 қаңтарында майдан даласында ерлікпен қаза тапты. Сол жылдың 4 маусымында оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
Кітаптың соңында Майдан Орынбаев Таразда білім алған Әлияның ескерткіші өзі оқыған қаланың төрінде орнатылса деген ұсынысын білдіреді.
– Қазақ халқының аяулы қызы Әлия Молдағұлова қасиетті Әулиеата (Тараз) қаласындағы мектепте оқып, білім жолын бастады. Сол кезеңде оның бойында туған жерге, еліне деген сүйіспеншілік сезімі қалыптасты. Отанына қауіп төнгенде өз еркімен соғысқа аттанып, небәрі 19 жасында ерлікпен қаза тапты. Сондықтан қазақтың ержүрек, даңқты қызы, Шығыстың өшпес жұлдызы Әлия Молдағұловаға Тараз шаһарында еңселі ескерткіш орнатылып, есімі үлкен көшеге берілсе – игілікті іс болар еді, – дейді автор.
Расында да, Әлияның ерлігі мәңгілік ұмытылмақ емес. Ресейдің Псков облысы, Новосокольники қаласы маңында оның ескерткіші орнатылған. Санкт-Петербургтегі Әлия Молдағұлова атындағы көшеде де ескерткіш пен мемориалдық тақта бар. Ақтөбе қаласы мен Қобда ауданындағы музейлерде батыр қыздың өмірі мен ерлігі туралы құнды деректер сақталған. Ақтөбе қаласындағы халықаралық әуежай да Әлия Молдағұлованың есімімен аталады.
Сондықтан да Тараз төрінде Әлияның ескерткіші орнатылып, бір көшеге оның есімі берілсе, батыр қыздың аты мәңгі жаңғырып тұрмақ. Бұл – халқымыздың рухани парызы. Еңбек ардагері Майдан Орынбаевтың көтерген бұл ұсынысын атқамінер азаматтар назардан тыс қалдырмайды деп сенеміз.
Жұматай КӨКСУБАЙ
