Бұл әсем де жүйрік жануар өзінің мыңжылдық тарихында талай қиын кезеңдерді бастан өткізген: мұз дәуірлері мен жылыну кезеңдері, адамның жойқын қырғыны мен табиғи індеттерін. Бірақ мамонт пен қылыштіс жолбарыстар туралы тек қазба деректерден білсек, ақбөкен бүгінге дейін қазақ даласының көркіне айналып, оның символы мен мақтанышы болып отырғаны рас. Бұрын ақбөкен Еуразия құрлығының түгел дерлік аумағында тіршілік еткен. Оның таралу аймағы Еуропаның батысынан басталып, Ұлыбританияны қамтып, Аляска мен Канаданың солтүстік-батысына дейін созылған. Алайда адам баласына табиғи орта тарыла келе, ақбөкендер бүгінде тек Орталық Азияның үш елінде ғана қалды. Соның бірі – Қазақстан.
2002 жылы Табиғатты қорғаудың халықаралық одағы (МСОП) ақбөкенді «жойылып кету қаупі төніп тұр» деп жариялады. Ақбөкенді басқа жануарлармен шатастыру мүмкін емес. Оның кішкене денесі, ұзын әрі өте жылдам аяқтары бар. Ақбөкен сағатына 80 шақырымға дейін жүйтки алады. Дөңгеленген құлақтары мен жұмсақ, қозғалыстағы хоботқа ұқсас ерекше тұмсығы бар. Бұл тұмсық оларға даланың шаңын сүзуге, ал қыстың қақаған аязында ауаны жылытып жұтуға көмектеседі. Ал еркек ақбөкендердің басын ай тәрізді әдемі, мөлдір мүйіздер әшекейлейді. Бірақ дәл осы мүйіздер олардың қасіретіне айналды. Бұрын шығыс емшілері ақбөкеннің мүйізінде емдік қасиет бар деп сенген. Олардан дайындалған ұнтақ пен қайнатпалар қызу мен құрыспаға, бауыр мен асқазан ауруларына ем болады деген аңыз тараған.
1991 жылы тіпті осындай қасиеттерді насихаттаған арнайы науқан жүргізілген. Мұндай «емдік» қасиеттер бар жануарларды қорғау санатына жатқызылды. Бірақ сол ақбөкендер жойылудың аз-ақ алдында қалды. 1991-2006 жылдар аралығында әлемдегі ақбөкендердің саны 94-97%-ға азайды. Қазақстанда олардың саны миллионнан 20 мыңға дейін төмендеп, 50 есеге қысқарды. Тек содан кейін ғана мемлекет нақты шаралар қабылдай бастады. Қазір Қазақстанда ақбөкендердің үш тобы мекендейді: Бетпақдала, Орал және Үстірт популяциялары. Олардың мекен аумағы еліміздің он облысын қамтиды. 2010 жылы елімізде 85 мыңдай ақбөкен болса, бес жыл ішінде олардың саны 300 мыңға жетті. Бірақ 2015 жылы тағы да апат болды — пастереллез індетінен 187 мың ақбөкен қырылып, бүкіл популяцияның 64%-ы жойылды.
***
2019 жылға қарай олардың саны 334 мыңға дейін қалпына келді. Дегенмен браконьерлердің нысанасынан әлі де түскен жоқ. Қазақстанда ақбөкеннің мүйізінің бір келісі 10 мыңнан 100 мың теңгеге дейін, ал Қытайда 4-10 мың АҚШ долларына дейін бағаланады. Бір келі мүйіз шамамен төрт ақбөкеннің мүйізіне тең. Осы себепті қанша заң күшейтілсе де, бұл «қанды бизнес» әлі де азаймай отыр. Инспекторлар Ерлан Нұрғалиев пен Қаныш Нұртазинов браконьерлер қолынан қаза тапқаннан кейін заң қатайтылды: енді браконьерлерге 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру, ал қорықшыға күш қолданған жағдайда 12 жылға дейін жаза қарастырылған. Соған қарамастан, биылдың өзінде 16 дерек тіркеліп, 381 ақбөкен еті мен 367 мүйіз тәркіленді. Табиғатқа келтірілген зиян 1 миллиард теңгеден асты.
Ақбөкенді тиімді қорғау үшін ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың желісін кеңейту қажет. Қазір Бетпақдала тобына арналған «Ырғыз-Торғай» және «Алтын Дала» мемлекеттік резерваттары жұмыс істейді. Сонымен қатар, Орал ақбөкендерін қорғау үшін «Бөкейорда» табиғи резерваты құрылмақ. Киік үшін ең жауапты кезең – төлдеу уақыты. Қазақ халқы бұл кезеңді ежелден «Құралай» деп атаған. Бұл сөз «Ақбөкеннің не киіктің лағы» деген мағынаны білдіреді. Құралайдың көзі – ерекше үлкен әрі қара, сондықтан қазақта «құралай көзді» деген теңеу бар. Киіктер мамыр айының басында төлдейді. Бұл мезгіл қазақтарда «Құралайдың салқыны» деп аталады – көктемнің жылы күндері салқын жаңбыр мен желге ауысатын шақ. Дәл осы кезең лақтардың өмірге аман келуіне қолайлы, өйткені салқын ауа олардың кіндік жарасының тез жазылуына мүмкіндік береді.
Жаңа туған лақ алғашқы күндері мүлде қозғалмай, жерге жабысып жатады. Қорғану тәсілі – көзін жұмып, үнсіз қалу. Анасы мен баласы мұрындары арқылы дыбыс шығарып, бір-бірін таниды. Мыңдаған аналықтар төлдеген кезде бұл дыбыстар теңіздің толқынын еске түсіреді. Бір аптадан соң лақ анасымен бірге жүре бастайды, екі аптада ересек ақбөкендердей жүйтки алады. Осы сәтте еркек ақбөкендер ұрғашылар мен төлдерді айнала қоршап, жыртқыштардан қорғауға тырысады. Ал адамдар тарапынан қауіп төнбес үшін бұл уақытта егерлер тәулік бойы күзет ұйымдастырады. Мақсат – қазақ даласында толқын шуындай лақтардың үнін, ақбөкендердің тұяқ дүбірінің естілуінің тоқтамауы. Олар – мамонттар жойылған заманды бастан өткеріп, бүгінге жеткен тірі мұра, қазақ даласының мәңгілік аңызы.
