Жамбыл облысының медицина саласы туралы сөз қозғалса, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері, жүрек-қан тамырлары хирургтары ассоциациясының президенті, ІІ дәрежелі «Барыс» орденінің иегері Сейтхан Жошыбаевпен мақтанамыз. Адам ағзасының «моторы» саналатын жұдырықтай жүректің шипагері биыл 80 жасқа толып отыр. Осы орайда мерейтой иесімен сұхбаттасудың сәті түскен еді.
– Сейтхан Жошыбайұлы, қасиетті Құран Кәрімде жүректі ақылдың алдына қояды. Сіз бұл тұжырыммен келісесіз бе?
– Адам қуанса жүрегі жиі соғып, ал қорықса, уайымға түссе, бірауық тоқтап қалғандай болады ғой. Жүректі ақылдың алдына қойғаны содан шығар деймін. Себебі, барлық ойлайтын нәрсе оймен, мимен келетін болса да жүрек бірінші сезеді, барлығын жүрек арқылы өткізеді. Мүмкін уақыт өте келе адамдардың жүрегі сыздап, ауырып қалатыны сондықтан шығар.
– Асыл тұқымды сәйгүліктердің жүрегі қарабайыр жылқыдан әлдеқайда үлкен келеді дейді атбегілер. Спортшы адамдарда ондай кездеспейді ме?
– Жүректі біз хирургтар «мотор» секілді қараймыз. Себебі жүрек бусанған уақытта қанды суырып алып, жиырылған уақытта айдайды. Ішінде төрт жерінен клапандары бар болғандықтан кейде сорғыға (нососқа) теңеп жатамыз. Егерде соның барлығы бұзылса, толықтай қалпына келтіруге тура келеді. Сол сияқты спортшылар да денесіне күш түсіріп, жаттыққан сайын жүрек қатты жұмыс істеп, бұлшық еттері шыңдалып, үлкейеді. Мәселен, ауыр атлеттер зілтемірді көтеріп, қолды сермеген сайын қантамырлары кеңейіп, жүрегі үлкейе түседі.
Кеңестік кезеңде спортты әуесқойлыққа балайтын едік. Яғни, адамның денсаулығы жақсы болуы үшін шұғылданатын. Ал шет мемлекеттерде спортқа сол кездің өзінде мамандық, кәсіп ретінде қарап, кәсіби спорт деген мәртебе берді. Өздеріңіз де білесіздер, бүгінгі таңда спортшылар да дәрігер, инженер секілді өз салаларынан нәпақасын тауып, отбасын асырап жүр. Тіпті, байлыққа кенеліп жатқандар да бар.
– Қатерлі ісік адам ағзасының барлық жерінен шығып, осы жүрекке ғана жақындай алмайды дейді. Сол рас па?
– Жүректе де басқа ағзалар секілді ісіктер болады. Олар да қатерлі немесе қатерсіз деп өзара бөлінеді. Оны жылауық деп те атайды. Тіпті, кәдімгі иттен жұғатын «Эхинококкоздар» да кездеседі. Дегенмен, мұндай дерттер адамда көп байқала бермейді.
– Басқа мүшелерге қарағанда жүрек әлдеқайда төзімді, соңғы сәттерге дейін өмір сүруге ұмтылады деп жатады…
– Негізі жүректің ауруы бірден көрініп тұрады. Өйткені жүректің қосалқы ресурстары болады. Яғни, ол дененің жағдайына қарай ыңғайланады. Сол секілді әрбір ағзаның артық қосалқы ресурстары бар. Оның барлығы автоматты түрде мимен байланысты болады. Сосын ыстыққа шыққан сайын қан тамырлары кеңейеді де, жүрек өзін жеңіл сезініп қалады. Суықтасаңыз қан тамырлары қысылып, қанды айдау үшін жүрекке көбірек күш келеді. Мәселен, суды кең түтікшемен айдасаңыз жеңіл өтеді. Сол сияқты жүрек те соның бәріне ыңғайланып соғып тұрады. Иогамен айналысатындар жүректі 2-3 минутқа тоқтата алады дейді. Адамның өз ағзасын игере алуы да үлкен қабілет қой.
– Сейтхан Жошыбайұлы, осы уақытқа дейін жүрекке шамамен неше ота жасадыңыз?
– Осыған дейін жасаған оталарымның саны 5 мыңнан асып қалды деп ойлаймын. Себебі, отаны өткен ғасырдың орта тұсынан бері жасап келе жатырмын. Таразға келген уақыттың өзінде 1000-нан аса ота жасадым. Алғашқы жылдары дәрігерлердің тапшылығына байланысты барлық отаны өзім жасап жүрдім. Себебі балалар үйренсін дедім. Көбісі ауыр оталар еді. Соңғы 5-6 жылдың ішінде ақырындап ізбасарларыма бере бастадым. Қазіргі уақытта сирек болса да дертіне шипа іздегендерге көмек қолымды созып жүрмін.
– Ауыр оталарға кірер алдында қандай сезімде боласыз?
– Әрине, оңай емес. Науқасты көргеннен бастап мида тыныштық болмайды. Отаны қалай жасасам дұрыс болады, қандай әдісті қолданған жөн деп бәрін ойлаймын. Басқа салада еңбек ететіндер жұмыстан тыс уақытта жеке шаруасына көңіл бөледі. Ал біз үйде жүрсек те алдағы отаны уайымдап отырамыз. Ота жасалардан бір күн бұрын дегбірсізденіп кететініміз жасырын емес. Адамның тағдыры сенің қолыңа қарап тұр. Сондықтан уайымдайсың. Сирек кездесетін ауыр оталар түске де кіреді. Кейде өңің не түсің екенін ажырата алмай қаласың. Шаршап, қиналып, терлеп оянасың. Себебі жүрек деген адамның өмірімен байланысты ғой. Жүрек соғып тұрса адам тірі болып есептеледі. Оның миы немесе басқа да ағзасы жұмысын тоқтатқанымен жүрек соңына дейін күреседі.
– Үлкен кісілер түнде ұйықтарда «Оң жаққа қарай қисайыңдар» деуші еді. Мұның мәнісі неде?
– Ол өте дұрыс пайым. Өйткені жүрек сол жақта. Әсіресе салмағы ауыр кісілер сол жағымен жатса асқазан, бауыры қисайып, жүрек бастырылып қалады. Әсіресе жүрегін май басқан адамдарға өте қиын. Сондықтан адам шалқасынан немесе оң жағымен жатқаны дұрыс. Оң жақ өкпенің өзі 3 бөліктен тұрады. Өкпенің 60 пайызын оң жақ бөлігі атқарады. Сондықтан сол жақпен жатудың өкпеге де зияны бар.
– Біздің кардиологтармен салыстырғанда өзіңіз біраз жыл еңбек еткен көршілес қырғыз елі дәрігерлерінің әлеуеті қандай?
– Соғыс жылдарында Харьковтың медициналық институты сол жаққа түгел көшіп барған болатын. Ондағы медицинаның мұндай жетістікке жеткені соның арқасы деп ойлаймын. Сол уақыттарда денсаулық сақтау жүйесін немістер, еврейлер, украиндер басқарып келді. Соның оң әсері мұндаға дейін сақталып қалған. Біз оқып жүргенде соны сездік. Соғыстан кейінгі жылдары осы елде қалған профессорлар бізге педиатриядан, хирургиядан дәріс оқыды. Және ол ұстаздар өте қатал еді. Таза білімді талап ететін. Содан болар, ол жақтың дәрігерлері жақсы біліммен сусындады. Сол дәстүр кейін де жалғасты.
Біз бір жағдаймен немесе науқастанып оқуға келе алмай қалсақ сол сабақты басқа уақытта тапсыратынбыз. Бұл өте дұрыс нәрсе. Одан соң адамгершіліктің өзі сол үлкен ұстаздардан қалған деп есептеймін. Бізде көбіне көкіректік басым болып жатады. Содан шығар, біздің науқастар әлі күнге дейін Қырғызстанға көбірек барады. Қазір бірақ теңесіп қалды. Біздегі сыбайластық мәселесі оларға да жетті. Шекара ашылған соң сыбайластық жұқпалы ауру секілді екі елге де бірдей тарап кетті ғой.
– Дәл қазір инфаркт, инсульт секілді аурулар жас талғамайтын болды. Оның себебі неде?
– Қазір расымен бұл аурулар көбейіп кетті. Экология деп қоямыз ғой. Жүрек-қан тамырлары дерттерінің пайда болуына, түрлі әлеуметтік күйзелістер де әсер етеді. Адам неғұрлым көп уайымдаса, соғұрлым мұндай дертке шалдығудың қаупі артады. Қазір қайтіп күн көремін, қайтып байимын деген оймен жанталасқандар көп. Бұрындары елде «Ой, зейнет жасына жетсек болды, демаламыз» деген принцип болатын. Қазір ешкімнің зейнетке шыққысы жоқ. Зейнетке шықса, қиналатын болады. Тұрмысы қиындайды. Соның барлығы гипертонияға алып келеді. Қанның қысымының көтеріліп кетуі жүректен емес – мидан. Мида тыныштықтың жоқтығынан. Таза психологиядан. Ал қан қысымы көтерілгенде ауырлығы жүрекке түседі. Қан қысымы көтерілген сайын қан тамырлары кеңейіп, жүрек үлкейеді. Қазір жүрек-қан тамыр ауруларының бір себебі – қозғалыстың аздығы. Адамдардың көбісі компьютер арқылы жұмыс істейді. Елдің бәрі машинада отырады. Оның салдары ауыр сырқаттарға шалдықтырып жатады. Біздің қазақ болса «Құдай берді» деп тыныштықпен семіреді. Ал оның барлығы қан тамырға холестеринді жинайды. Холестерин жиналған соң қан тамырлары тарылып, қан өткізуге қиналады.
«Сақтансаң – сақтаймын!» деген Алла тағаланың сөзі бар ғой. Соны естен шығармауымыз керек. Жасыратыны жоқ, қазір ешкім өзін-өзі күтпейді. Жүрек ауруының пайда болуына артық салмақтың да әсері бар. «Ауру–астан» дегендей, адамдар талғамай жеп семіріп, ауруға ұшырап жатады. Адамдар семіргенде холестерин күшейіп кетеді. Жас келген сайын адамның қартаюы да сонымен байланысты. Склероз, қан тамырлары нашар жұмыс істей бастайды. Тек сақтану арқылы мұның алдын алуға болады. Мен кейде қарапайым сөзбен түсіндіргенде, «Әй, анау президенттерге қараңдаршы, тамақ жетпей жүр дейсің бе? Олар сақтанады. Ал сендер болсаңдар семіріп алып, жүре алмай қалдық, тізем жүргізбейді дейсіңдер» деймін. 40 килограмм артық салмақты көтеріп жүрсе, тізе қалай ауырмайды?..
– Соғыс кезінде мұндай жүрек аурулары болмаған деп жатады ғой…
– Жүректің сырқатын емдеу көбіне жүйке жүйесін емдеумен қатар жүретіні тегін емес. Себебі ол кезде адамның санасы басқаша болатын. Қалайша тіршілік етемін деп ауруды ұмытып кеткен. Қазір бір нәрсе болса терезені қымта, есікті жап деп ауруды аңдып отырады. Ол кезде ештеңені ойлауға уақыт болмады. 3-курс оқып жүргенде құрбақамен тәжірибе жасап көрсетеді. Кәдімгі бақаны алып, аяқ жағына от қойсаңыз аяғын тартып алады. Сезеді. Ал екінші жолы сол бақаның миының бір жерінен жіңішке ине тығып қояды. Сол нүктені ол сезіп тұрады. Бірақ аяқ жағына сол сәтте от қойса ол байқамайды. Өйткені миға сұғылған ине барлық ой-сананы алып қойған. Бақа аяқ жағында болып жатқан жайсыздықты сезбейді. Сол сияқты адамның миында орын болмаса ауру да қабырғаға ұрылған доп секілді тигенімен дарымай өтіп кетеді. Адам егер алдына айқын мақсат қойса, аз ауырады деп есептеймін. Яғни, адамды бекершілік ауыртады.
– Алға қойған жоспарларыңызбен бөліссеңіз…
– Біздікі елге қызмет етсек, пайдамыз тисе деген ұстаным. 52 жыл Қырғызстанда қызмет істедім. Сондағы мақсатымыз жүрек хирургиясын дамыту болатын. Кейде сәбилер жүрек ақауымен туылып жатады. Мың бала туылса соның біреуінде осы дерт кездеседі. Соның өзі көп болып кетеді. Соларға өз уақытында жәрдем берудің маңызы зор. Қазір осыны қолға алып, жан-жақты жетілдірудеміз. Екінші – трансплантология. Яғни қажет ететіндер үшін бүйрек, бауыр, ұйқы безі, өкпе, жүректі ауыстыру ісі ілгерілеуде. Былтырдан бастап біз соған қарай нақты қадам жасадық. 2018 жылдың мамыр айында бүйрек ауыстырып бастадық. Жүрегі нашар кісілерге жасанды жүрек салуды қолға алдық. Соны әлі де дамытуымыз керек. Алға қойған мақсатымыз сол. Ғылыми жағынан айтсақ, барлық нәрсе кішкентай клеткадан басталады ғой. Бауыр да, жүрек те. Алдымен олар жасуша болады, одан ол дами келіп біреуі жүректі, біреуі көзді қалыптастырады. Біз сол клеткалармен жұмыс істесек дейміз. Ол таза ғылыми зерттеу. Ғылымнан тәжірибеге бір ғана қадам ғой.
– Мұқағалидың «Жүрек арызы» деген өлеңінде:
«Бас, ием менің.
Өзіңнен бұрын жаралғам.
Алдымен – менмін,
Сонан сон, – сенсің жаралған.
Басың мен миың, ақылың, есің, қимылың,
Аяқ пен қолың –
Барлығы менен нәр алған» дейді. Осы жолдар қаншалықты дәл айтылған?
–Иә, барлығы жиналып адамгершілік дегенге саяды. Адамның адамға деген жақсы ниеті. Қолыңнан келсе жақсылық жасаған абзал. Қолыңнан келмесе тым болмаса жақсы сөзіңді арнау керек. Бір адамға қуаныш сыйласаң соның өзі шексіз бақыт. Аяғын баса алмай келген науқас өз аяғымен жүріп кетсе үлкен шаттық. Ал, бізге сол кісінің батасы, ізгі ниетінің тамшысы тисе де жетіп жатыр.
–Әңгімеңізге рақмет.
Сұхбаттасқан Айжан Өзбекова
