Амал мерекесінің түп мәні тереңде жатыр

Осы ретте, ілгеріде Наурыз мейрамы қа­лай өтуші еді деген тарихи шегініс жа­сасақ, осыдан біраз уақыт бұрын ғана қаланың орталық алаңдарында наурызда қап­таған киіз үй тігіліп, ол жерде таңдаулы, ар­найы қонақтарға дәм татырады, бұл да мей­рамның мәніне қайшы болған соң ың­ғайсыздық тудыратын. Әрі негізінен әкім­шілік қызметкерлері мен солардың арнайы қо­нақтары күтілетін VIP киіз үйлерге қара­пайым халықтың да кіргісі келеді. Содан кейін есік алдын күзетіп тұрғандар мен ха­лық арасында жанжалдар шығып жатады. Күн мен Түн теңелгенде Жарық пен Қараңғы, Ер­­кек пен Әйел, Ересек пен Бала, Бай мен Ке­­дей, Хан мен Қара теңесетін күні, бөлек­ше­леп үй тігіп, бөлектеніп ас ішкен де дұрыс еместігін ешкім қаперге алмаушы еді. Соңғы уақыттары сол таңдаулы адамдарға арналған VIP киіз үйлерді тігу мүлдем тоқтамаса да азайды. Жалпы, Наурыз қарын тойдыратын мейрам емес, керісінше, астың азайған, қол­да бардың таусылуға жақындаған уақытында өтетін аскеттеу мереке. Наурыз көжеге қосы­ла­­тын жеті дәм, жеті дән деген де қолда қал­­ған әртүрлі дәнді араластырып ас пісі­ру­ден шыққан. Біз Ұлыстың ұлы күнінің мәнін бағамдамай, мерекенің басты ұстанымын бұзғанымызды түсінбейміз.  Наурыздың өте демократиялық, діни догмалардан ада, нағыз халықтық, өте қарапайым мейрам екенін ұмыт­пауымыз керек. Наурыздың өзбектер, тә­жік­тер мен қырғыздар сумаляк, әзербай­жан­дар сэмэни, қазақтар наурыз көже деп атай­тын ғұрыптық тағамы дәндерден жаса­ла­тынына назар аударыңыз. Келер жылы ас көп болсын деген тілекпен ас та төк мейрам жа­сағанда да үнемшілдік, табиғатқа, адам­дар­ға, асқа ұқыппен қарау қажет. Наурыз ме­рекесінің ең бір үлкен философиясы да осы ойдан тамыр тартады.
Наурыздың ғұрыптық негізі сан ұрпақ­тың, сан халықтың космогониялық, дүние­та­­­нымдық, этикалық, биосфералық тұжы­рым­дарынан тұрады. Ең бастысы, солардың бар­лығы –  жасампаздық пен ынтымақ бас­тауы. Мейрам мазмұнын жыл сайын жаң­ғыртып, жаңа элементтермен байытуға бо­ла­ды, тек Наурыздың  бастапқы мәні мен ру­хына ресмилік пен реттеп, тәртіпке салу­шылықтың, жасандылықтың жат екенін ұмыт­пау керек.
Сонымен – көрісу. Әуелі осы сөздің таза ма­­ғы­насын парықтап алайық. Қазақ «көріс­кенше», «көріселік», «көріскен күн», «көрісіп тұрайық» т.б. дейді. «Қырдағы ел ойдағы елмен араласып, Күлімдесіп, көрісіп, құшақ­та­сып» дейді Абай атақты «Жазғытұры» өлеңін­де. Көрісу салты – көктемге ғана тән бел­гі екенін соқырға таяқ ұстатқандай етіп айтады.
Жалпы, қар еріп бастап, күн мен түн теңе­сер тұста көрісу дәстүрі, этнографтарға сүйен­сек, барлық өңірде болған. Ары-бері­ден соң жалғыз қазаққа ғана емес, исі көш­пенді халықтарға тән салт. Бұл дәстүрді араб­ша ай атымен «Амал күні» деп, функ­цио­налды семантика категориясына сай «Көрісу күні» деп, бағзы лепеске бағып, «Ұлыстың ұлы күні» деп, жаңашалап «Наурыз мерекесі» деп әр қалай атасаңыз да, сайып келгенде түбі – бір.

Шәкәрімнің Наурыз туралы айтқаны

Ахат Шәкәрімұлы естелігінде осы қазақ­ша жыл ауысу мерзіміне байланысты мына­дай деректер келтіреді. «Бір күні әкей айтты: «Бүгін ескіше 1 наурыз, қазақша жаңа жыл, Ұлыс­тың ұлы күн», – деді. «Ал жаңа жылдың бұрын­ғы аты Наурыз – бұл фарсы тілі. «Жаңа күн», деген сөз. Қожа-молдалар ескі әдетті қал­дырамыз деп, Құрбан, Ораза айттарын – Ұлыс күні дегізіп жіберген. Жаңа жыл ба­сы­ның ұлыс екеніне мынадай дәлел бар – «Ұлыс күні қазан толса, ол жылы ақ мол бо­лар, ұлы кісіден бата алса, сонда олжалы жол болар» – деген тіпті ескі мақал. Және Ұлыс күнін қалай қарсы алатындары туралы айтылған мынау жыр қазақтың арғыдан келе жатқан мұрасы:
Ұлыстың ұлы күнінде, бай шығады балбырап,
Қасында жас жеткіншек
тұлымшағы салбырап,
Бәйбіше шығар балпиып, сәукелесі саудырап,
Қыз шығады қылмиып, екі көзі жаудырап,
Бозбала шығар бұрқырап,
ақ бөкендей сырқырап,
Құл құтылар құрықтан,
күң құтылар сырықтан,
Кетік ыдыс шөміштің түтіні
шығар бұрқырап.
Ұлыс күні құлды, күңді азат етіп, ескі ыдыс­тарды отқа жағатын салт болған. Сол Ұлыс күні көрісіп, амандасу туралы бұрын бы­лай десетін болған: «Амансыз ба? Ұлыс оң бол­сын! Ақ мол болсын! Қайда барса, жол бол­сын!» Кейбіреулер: «Ұлыс бақты болсын! Төрт түлік ақты болсын! Ұлыс береке берсін! Пәле-жала жерге кірсін!» – деседі.
Және бір жыр:
Ұлыс күні кәрі-жас, құшақтасып көріскен,
Шалдар бата беріскен,
сақтай көр деп, терістен.
Кел, таза бақ, кел! – десіп, –
Ием тілек бер! – десіп,
Көші Қайрақан, көші – десіп.
Және ескінің бір өлеңінде Ұлыс күнін қосады:
– Есік алды қара су бойлағаным,
Жалғанның қызығына тоймағаным.
Көмілсем де кетер ме көкейімнен
Қалқамен Ұлыс күні ойнағаным, – деген.
Тағы бір ескіден келе жатқан жоқтау, бұл да Ұлыс күнін дәлелдейді. Шақшақ Жәнібек кенже қызын өзінің досының баласына бер­ген. Жәнібек өлгенде, сол қызы әкесін жоқ­тай­ды. Бұл ұзақ жоқтау еді. Наурыз туралы айтқанын ғана айтайын:
«Айналайын, әке-екем!
Неге бердің кедейге!
Қанша ақылды десең де,
Кедейді – кедей демей ме?»
Байға берсең, әке-екем,
Қазысы қарыс айғырды,
Сүбесі сүйем қошқарды,
Ұлыс күні соймас па ем!
Тамам сорлы тоймас па ең!
Ұлыс сайын бастарын,
Жұп шырақ жағып қоймас па ем! – де­ген» – деді әкей.
Мен әкейден: «Жұп шырақ» болатыны қа­лай, не біреу, не үшеу болмай, жұп болуы не­ліктен?» – деп сұрадым.
Әкей: «Жұп шырақ» – тілек, намаз есепті құл­шылық. Бұл фарсының баяғы – Зардушт (орысша – Зарастр), соның жолынан қалу ке­рек. Ал «Жұп шырақ» болуының мәнісін то­лық білмесем де мақал білдіреді: «Жалғыз ша­ла – сәуле болмас, Жалғыз шырақ – тәуба болмас» – деген бар» – деді әкей. Сол ескіше 1 наурыз күні әкейге айттым: «Біз де бүгін қа­зан толы көже істейік» – деп. Әкей айтты: «Бізде бидай жоқ қой! Ұннан ет тура, кеспе кө­же істейік», – деді. Мен қаптан ұн әкелдім. Әкей жылы суға тұз езіп, дәмін шығарып, осы­мен иле деді… Сүйтіп, екеуміз құдайы кө­же істеп іштік…
Сол 30 жылы, наурызда, түнде мен жа­тып қалдым. Әкей ұзақ отырып, «Жан беріп жа­рық, жылы нұрдан», – деп басталатын 30 жол өлеңін жазды…»

КӨРІСУ – ӨЛІМ ҒҰРПЫ ЕМЕС

Байқадыңыз, Арқа мен Алтайды тел ем­ген Шыңғыстаудың қазағы Шәкәрім ай­тып­­ты: «Ұлыс күні кәрі-жас, құшақтасып көріс­кен» – деп. Көрісу – тек кісісі өлген үйге бар­­­­­ғанда ат­қарылатын ғұрып демеген. Рас, марқұмның үйіне дауыс шығарып барып, көңіл айтып көрісу де – ата жолы, көне салт. Бірақ осы екі көрісу де біріне-бірі қайшы келіп, бірін-бірі жоққа шығармайды. Өлім үстіндегі кө­рісу – өлім ғұрпы емес, тіршілік салты. Ті­рі­­­­нің дидарын көріп, көңіл айту, қызық үс­тінде ғана емес, қаралы жағдайда да бірлік ние­тін таныту дәстүрі.
Тағы да назар аударыңыз: зиын-зер­де­сі тұ­нық, құйма құлақ, дегдар ақсақал Ахаттың айтуынша, қазақша жаңа жыл, Ұлыс­тың ұлы күні ескіше (яғни, Ресей 1918 жыл­ғы ақпанның 14-іне дейін тұтынған Юлиан күнтізбесі бойынша) наурыздың 1-і, ал 1918 жылдың 14 ақпаннан бастап қол­да­ныс­қа түскен Григориан календары бойын­ша наурыздың нақ 14-іне  тұспа-тұс келген.
Енді, қазір біз мерекелеп жүрген 21 нау­рыз күнгі (жуыр жылдарға дейін айдың 22-інде аталып жүрді) жаңа жыл қазақ қоғам­дық санасына қайдан, қашан сіңгені туралы бірер анықтама айта кетейік.
1913 жылы «Қазақ» газеті наурыз айында «Наурыз» атты мақала жариялап, жаңа жыл мерекесін сөз етеді. Ол мақалада Ұлыс Күні нау­рыз айының ішінде тойланатыны айты­лады. Ал 1919 жылы сол «Қазақтың» тікелей жалғасы іспетті «Сарыарқа» газетіне шыққан ма­қалада Ұлыстың ұлы күнін 22 наурызда атап өту туралы бастама көтеріледі. 1920 жы­лы Тұрар Рысқұловтың ұсынысымен елі­мізде 22 наурыз Наурыз мерекесі ретінде ата­лып өтеді. Бір жылдан соң жарық көрген «Жас Алаш» газеті ең бірінші санын жаңа жыл­дың бірінші күнінде, яғни, наурыз айы­ның 22-інде жарыққа шығарады. Газеттің сол уақыттағы бас редакторы Ғани Мұрат­баев, жауапты хатшысы Ілияс Жансүгіров еді. Тұжырымдап айтқанда, қазаққа жаңа жыл­дың басы 22 наурыз деген идеяны сіңіру 1913 жыл­дан басталып, 1920 жылдарға дейін то­лас­тамағанын байқауға болады. Бүгінгі біз осы уақытқа дейін ұлт ардагерлері салған із­бен 22 наурызды, содан соң БҰҰ-да бел­гіленген жарық күн 21 наурызды Ұлыстың ұлы күні деп белгілеп келдік. Бұл күнді Иран ғана емес, жер жүзі астрономдары күн мен түн теңелген уақыт деп анықтады, Spring Equinox немесе Vernal Equinox деп атады. Ен­деше, күнде тұрған ештеңе жоқ. Айтқандай, нау­рыздың 21-і тек Иран, Тұран жұртына ға­на емес, басқа да біраз елге қадірлі. Мы­салы, Жапонияда наурыздың 21-і Сюмбун но хи есімді күн мен түн теңесетін қастерлі күн саналады. Көктем мерекесі, ағаш шешек ат­қан тынбас өмір тойы ғана емес, сондай бір ғажайып шақта марқұмдардың басына ба­рып, аруақты еске алатын өзгеше ізгілік кү­ні. Қош, өз аулымызға қайтсақ, байыр­ғы­ның күн райын баққан шаруақор қазағы көк­темгі көрісуді алып даладағы табиғат ың­ғайына қарай ілгерінді-кейінді тойлай бер­ген. Сол себепті, Ұлыстың үлы күнін Нау­рыз айының екінші жартысында атап өте беру­ге болады. Алып Қазақ жерінің оңтүс­ті­гіне, батысына көктем ерте жетеді, солтүстігі мен шығысына кеш келеді. Күн райына, уа­қыт ыңғайына қарай шешімін табатын іс қой.
Сонымен ұзын сөздің қысқасы, жыл ба­сы ежелгі қазақта парсыша наурыз, арабша амал айының бірінші жұлдызынан басталып есеп­телген. Тіршілік ыңғайы Юлиан кален­дарына қарап бағдарланған кезде наурыздың бірі болып тұрып, кейін жаңа күнтізбеге көшкенде 14-іне ауысқан. Содан соң Алаш ар­дагерлері үлкен мәдениеттерге ортақ мер­зімді оң көріп, елімізге тән жаңа жыл басталар күнді наурыздың 22-і деп белгілепті. Ал енді, Наурыз айының 14-і күні бүгінде ба­тыс өңір қазағы қастерлейтін «Амал ме­рекесі», «Көрісу» аталатын жыл ашар той ежел­гі дәстүр ретінде ілтипатта болғаны жөн. Түптің түбінде, тұтас қазақ ортақтасса, тіпті керемет!
Ендігі бір түйткіл – біз Наурызды баба­лар­дан жеткен мереке ретінде қабылдаймыз да, күн мен түн теңескен тойдың бағзыдан иран және түрік халықтарына ортақ дәстүр­ге айналғанын ұмытып кетеміз. Әділетіне жүгінсек, ғасырлар бойы түрік текті көш­пен­ділердің салт-дәстүріне икемделіп, син­тез­делгенмен, қазақ түсінігіндегі Наурыздың фи­лософиясы мен ғұрыптық тәжірибесінен түпкі, ежелгі ирандық жаңа жыл элементтері байқалып тұрады. Оған бола Ұлыс күнінен тет­кіп, теріс айналсақ, мыңдаған жылда мә­дени тамырлары жалғасып кеткен түрік-пар­сы кеңістігінен жерісек, бұл таным түй­телігі болар еді.
Тағы айтамыз. «Көрісу» – Ұлыстың ұлы кү­нінің нышаны ғана емес, жаны-жүрегі, ай­рықша бір ғұрпы. Ата Қазақтың дәстүрлі этикасында бағзыда қалыптасқан, ұлттық бірегейлікті (идентичность) айқындайтын тұрақты категорияның бірі. Адамның туған­нан өлгенге дейінгі өмірін тұтас қамтитын универсал категория. Жай ғана үлкенге құр­мет, кішіге ізет емес, баршаны: ер мен әйелді, кәрі мен жасты, бай мен кедейді теңгеретін, жа­рық күннің нұры түгел жұртқа тең түсеті­нін еске салатын тәуба сәті. Наурыз мереке­сінің ең басты тағылымы, арда өнегесі осы бо­лар деп сенеміз.

Алматы қаласының әкімдігі