Отыз жылдан аса уақыт өтсе де, бірақ санада жаңғырып көкейкесті сауал тұрады. Рас, тәуелсіздік қымбат. Бірақ тәуелсіздікті баянды ету ол өте маңызды мәселе. Бұл мәселені бекер қозғап отырған жоқпыз. Әлемде геосаяси жағдай күрделеніп тұрған сәтте ойға сарап жасауға да тура келеді. Өзгемен тереземіз тең болуы үшін ұлттың сапасын қайтіп жақсарта аламыз? Бұл мәселе кеше де Алаш арыстарын толғандырған, ертең де көкірек көзі бар қазақты алаңдатады. Бұл мәңгілік мәселе.
Өткен тарихқа терең көз жібере қарасақ, соғыс, жаугершіліктің салдарынан жер бетінен жойылып кеткен мемлекеттер бар. Бүгін де таразылар нәрсе көп. Геосаяси амбиция елге абырой әпермейді. Одан ел, халық ұтылады. Мемлекет күйрейді. Даналардың айтқан бір сөзі бар:«Соғысты саясаткерлер бастайды, әскерилер соғысады» деген. Бірақ одан ұшпаққа шыққан ешкім жоқ. Экономика күйрейді. Елдің дамуы кейінге қалады. Бүкіл әлем қыспаққа, дағдарысқа түседі. Мемлекеттің тағдырын бір адамның саяси көзқарасымен өлшеуге болмайды. Мұны біз Ресейдің мысалынан көріп-ақ отырмыз. «Халқы қандай болса, билігі де сондай болады» деген мәтел бар. Мемлекет империялық саясатты үнемі халықтың құлағына құя берсе, халықтың санасында да осындай жағымсыз пиғыл қалыптасады. Мұны жоққа шығара алмаймыз. Бірақ жалпы адамзат қауымы бейбітшілікті қалайды. Соғыстың керегі жоқ. Абай айтқан: «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп». Бірақ адам баласының бәрі Абай емес қой.Айтпағымыз…
Ұлтын шексіз сүйген адам өзге ұлтқа озбырлық жасамайды. Жасай алмайды. Ал ұлттың сапасы қалай жақсарады? Бұл, ең алдымен, азаматтық қоғамның белсенділігіне байланысты. Өйткені биліктің қайнар көзі – халық.
Мұстафа Шоқай «Өз ішінде бірлігі жоқ мұ¬ратсыз ұлтты сырттағы күш, ол тіпті қандай жана¬шыр болса да құтқара алмайды», – дейді.Сон¬дықтан бірлігіміз бекем, тірлігіміз тату болсын дейміз.
Жалпы ел ішіндегі ынтымақтың іргетасы бүгіннен қалыптасады. Нақты айтқанда, санада өзгеріс болмаса, бәрі бекер. Шын мәнінде, жаңғыру тәрбиеден бастау алады. Сондықтан біз ұрпақ тәрбиесіне баса мән беруіміз керек.
Жастардың бойына ең ізгі қасиеттерді сіңіре білген абзал. Бұл – имандылық пен адамгершілік, отан¬шылдық пен ұлтжандылық, білімге құштар¬лық пен еңбекқорлық, ұқыптылық пен тиянақ¬тылық. Әлемнің екінші ұстазы әл-Фараби бабамыз «тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деп бекер айтпаған.
Жалпы көштен қалуға болмайды. Бүгінгі уақыт қазақтың пайдасына жұмыс істеуі тиіс. Өркениет озды, әлем цифрлану құрсауында. Банкке, басқа жерге барсаң да, экрандағы цифрға қарап кезек күтесің немесе оны үйде отырып-ақ істеуге болады. «Азаматтарға арналған электронды үкіметің» осы. «Он бес жыл бұрын осындай болады» деп ойлап па едіңіз. Озық технология. Өндірісі дамыған ел өлмейді, өркендейді. Кез келген ұлттың ұлы мақсаты болады. Сол ұлы мақсаттар қалай орындалуы тиіс? Мәселе сонда.
Ұлттың тілі мен діні, ділі де – ұлттың байлығы.Білік – білімде.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Жалпы білім сапасы жақсарса, тұтас ұлттың бәсекеге қабілеті артады. Осы салаға салынған инвестиция болашақта еселеп қайтады. Жастардың табысқа жетуіне және ел игілігі үшін еңбек етуіне жол ашылады. Мен ұлттың жаңа болмысын қалыптастыру туралы үнемі айтып жүрмін. Бұл – өте маңызды міндет. Реформаларымыздың түпкі межесі – ұлттың сапасын жақсарту. Себебі халқы мықты ел ғана қуатты мемлекет құра алады. Ал ұлтымыздың кемелденуі үшін әрбір азамат өресі биік, парасатты болуға ұмтылуы қажет» дейді. Рас сөз. Білімдінің күні жарық. Ал айналасына нұрын шашып, жүретіндер аз ба? Көп пе? Адамның адамдығы ізгі әрекетінен көрінсе…Әйтпесе, «ұлтымды сүйемінді» айқайлап айтып, ар жағында ештеңесі жоқ «жалған патриоттар» да жоқ емес. Ұлтты сүю неден басталады? Оның критерилері не? Барлығы іс- әрекеттен көрінуі тиіс.
Соңғы айларда «ұлт құру» деген сөз шықты. Ал бұл сөздің төркінін түсіндіріп берген адам бар ма? Пікірталас екіге жарылды. Бірі бәрін қазақ қылғысы келеді, екіншісі «одан қазақ бола ала ма?» деп ой тастайды. Бас изеп, мойындатарлық ортақ тұжырым жоқ. Ассамблеяда жұрттың ойына тамызық боларлық ой тасталынды. Тәуелсіздік алған 30 жылдан кейін «ұлт құру керек пе? Ол не? Түсіндіріп берген бір билік өкілі жоқ. Ал мұның астарында не жатыр?
Әркім өз пікірін білдіруге құқылы. Бірақ тарихшы, этнограф, профессор Жамбыл Артықбаевтың әлеуметтік желіде жариялаған жазбасында шын мәнінде ойлантарлық, алаңдатарлық мәселе жатыр. Сонымен…
«Ұлт құру – орыс тіліндегі «нациестроительстьво» сөзінің тікелей аудармасы. Бұл Совет кезеңінде ғылыми және көпшілік қолды әдебиетте айналымға енген ұғым. Біз ол кезде «түрі – ұлттық, мазмұны – социалистік» ұлт құрып жаттық. «Мазмұны –социалистік» деген сөз шартты деп есептеңіздер, шын мәнінде мазмұны – орыстық деген дұрыс. Мәскеу «орыстық» дегенді ең бақытты, ең тарихи, ең озық тағы басқа ұғымдардың баламасы ретінде ұсынатын, біз, яғни ұлттық республикалар оны сөз жоқ қабылдайтынбыз. Сіз ұлттық республикалардың Совет кезеңіндегі гиміндерін оқып қараңыз бәрінде де адамзат көшінің соңында қалған біз сияқты халықтарды алға, бақытқа, болашаққа жетелеген «ұлы орыс халқы» бар.
Парадокс мынада еді – 1917 жылғы больше¬виктердің төңкерісіне дейін Ресейде бізді «отарланған халық», «туземецтер», «инородцы» деп, яғни әр нәрсені өз атымен атайтын, ал 1917 жылдан кейін орыстық совет үкіметі бізді іні, қарындас деп атай бастады, бірақ бір, не екі саты өзінен төмендеу, бөлектеу, жабайылау т.б. Міне, сол советтік кезеңде «түрі – ұлттық, мазмұны – социалистік» ұлт құру өте өзекті болды…. Сонымен, «ұлт құру» КСРО-ға алдымен одақтас болып енген, бірте-бірте кіші ұлыс қатарына түскен біздер сияқты елдерге ұсынылған идеологемма. Бұл идеологемманы біз қабылдадық, қабылдамағандарды қуғындадық, әлі де ұлт және мемлекет дегенді өзімізге қатысты мойындамаймыз, бәрін де жаңадан бастағымыз келеді. «Ұлт құрудың» ар жағында қазақ ұлтын, мемлекетті, ұлтшылдық және мемлекетшілдік дәстүрлерді мойындамау жатқанын оп оңай көруге болады», – дейді профессор Жамбыл Артықбаев.
Бір ұлт екіншісінен артық емес. Ал ақиқаты, «ұлтқа аға болудан» ұтқан ешкім жоқ. Оның зардабын келмеске кеткен кеңестік саясаттан көрдік. Ұлтшылдық керек бізге. Одан үркудің керегі жоқ. Ұлтшыл адам ғана ұлтын сүйеді.
«Қазақтың ұлтшылдығы, үстемдігі бағын¬дыруды көксеген, шегіне жеткен, озбыр ұлтшылдық емес, алдымен бас қорғауға, жансауға қылуға, жете алса теңдік алуға талпынған тіленші ұлтшылдық. Тұрмыс жүзінде уақ ұлттардың қалың бұқарасы теңгерілмей тұрғанда ұлтшылдық жойыл-майды. Бұрынғы жалаңаш ұлтшылдық бұл күнде бұқарашылдыққа айналса, бұл бір саты, бұл табиғи жол. Қазақ капитал дәуірін аттап өтіп, тегістік тұрмысқа жетсе құба-құп», – дейді Жүсіпбек Аймауытов. Өткен ғасырдың басында айтылса да, жөн сөз.
Уинстон Черчилльдің мәңгі өлмейтін бір сөзі бар: Англияның мәңгілік достары жоқ, оның тек мәңгілік мүдделері ғана бар». Бүгінгі геосаяси жағдай қиын әрі күрделенген уақытта сол «мәңгілік мүддемен» ғана өмір сүруіміз керек-ау. Оңай емес. Айтуға оңай. Бірақ ұлтшылдықтан, ұлтын сүйгеннен ұтылған ешкім жоқ. Ассамблеяда «аяқ астынан ұлт құрғаннан» гөрі, «оның отаны – Қазақстан» екенін оларға тереңірек ұғындырған абзал-ау. Бізде әлі де ұлтшылдықтан үрейленетіндер бар. Басқалардың төлқұжатына қазақ деп жаздырғаннан кейін ол шын мәнінде жаны қазақ болып кете ме? Ассамблея ең алдымен, мемлекетқұрушы ұлттың қазақ екенін, сондықтан титулды ұлттың айналасына топтасу саясатын баса түсіндірсе, мемлекеттік тілде сөйлеу мәселесін мінберден күн тәртібіне шығарып отырса ғана жұмыс жүйеленеді.
Ұлтты сүю – ұлылық. Ал қазақ ұлтшылды¬ғының бүгінгі бет-бейнесі мен қоғамдағы көрінісі қандай?
«Қазақ ұлтшылдығы өмір бойы өзін қорғау, ұлттық құндылықтарын сақтап қалу бағытындағы ұлтшылдық болып келді. Қазіргі қазақ ұлтшыл-дығы да қарсыластарының жапқан жаласы мен ойдан шығарған өсектеріне қарамастан, осы бағытта қалдық. Бұл – қазақ ұлтшылдығының өзіндік ерекшелігі. Басқа ұлттарға үлгі боларлық ерекшелігі.
Меніңше, ұлтшылдық – туа бітті қасиет. Ол әр адамның жүрегінде, қанында, ми қыртысында жатады. Алайда ұлтшылдық ұраны ұлттың басына ауыр жағдай түскенде ғана көтеріледі, сол арқылы халықтың басы бірігіп, өздерін сақтап қалу мүмкіндігіне ие болады. Қазақ халқы өзінің аз ғана ғасырлық тарихында ұлтшылдықтың үш кезеңінен өтті деп ойлаймын. Оның біріншісі – қазақтардың халық болып қалыптасу кезеңі. Мен тарихшы емеспін, бірақ бұл кезеңнің жылнамасы – «Батырлар жыры» деп білемін. Ұлтшылдықтың екінші кезеңі – Жоңғар шапқыншылығынан басталып, кешегі тәуелсіздікке дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл – басқа елдің бодандығына қарсы күрес жылдары мен бодандықтан азат болу жолындағы ұлт-азаттық күресі. Ұлт ретінде сақталып қалу күресі екі ғасырға созылды. Ал 20-ғасырдың басынан басталып, «Алаштың» саяси күресіне ұласқан үшінші кезең – қазақ ұлтының жеке мемлекетін құру жолындағы күрес кезеңі болды. Бұл кезең 1991 жылға дейін созылды. Бұлардың барлығы басқа ұлттардың да тарихында болған кезеңдер. Алайда Қазақстанда осылардан басқа тағы бір кезең көп елдерде жоқ, ерекше ұлтшылдық бар сияқты. Ол – тәуелсіздік алған халықтың өзінің ұлттық құндылықтарды қайтару, ұлттық мемлекетін құру кезеңі». Бұл ұлтын сүйген, ұлтжанды азамат Дос Көшімнің уәжі. Шындық бар ма? Бар.
Ұлтшылдық – ұлтын сүю. Ұлтын айрықша жақсы көру басқа халыққа озбырлық жасау, зәбір көрсету емес. Бұл ұғымның астарында өз ұлтын қорғау және күшейтуге жұмыс істеу жатыр. Оған әрбір адам мүдделі. Бірақ бәрі заң аясында жасалса ғана жарасымды.
Дедек Төлен
