Аңдатпа: Ғылыми мақала салықтардың әлеуметтік мәні мен функцияларына, сондай-ақ оларды әлеуметтік қайшылықтарды шешу үшін мемлекеттік саясаттың құралы ретінде пайдалануға арналған, бұл салық салу процестерінің әлеуметтік-экономикалық деңгейдің деңгейіне әсерін зерттеу қажеттілігінен туындайды. Қазақстан Республикасы халқының кірістеріндегі айырмашылықтар және олардың поляризацияланған қоғамның біртектілігіне қол жеткізуге бағытталғандығы.
Түйін сөздер: Салықтық құқықтық қатынастар, салықтардың функциялары, салықтардың әлеуметтік мәні, салықтардың экономикалық мазмұны, салық жүйесі, принциптері, баж салығы, салық заңнамасы, мемлекеттік реттеу.
Аннотация: Научная статья посвящена социальной сущности и функций налогов, равно как и использование их в качестве инструмента государственной политики для разрешения социальных противоречий, которая обусловлена необходимостью изучения влияния процессов налогообложения на нивелирование социально-экономического различия в доходах населения Республики Казахстан и их направленностью на достижение однородности поляризованного общества.
Ключевые слова: Налоговые правоотношения, функции налогов, социальная значимость налогов, экономическое содержание налогов, налоговая система, принципы, пошлины, налоговое законодательство, государственное регулирование.
Аnnotation:The scientific article is devoted to the social essence and functions of taxes, as well as their use as a tool of state policy to resolve social contradictions, which is due to the need to study the impact of taxation processes on the leveling of socio-economic differences in the incomes of the population of the Republic of Kazakhstan and their focus on achieving the homogeneity of a polarized society.
Keywords:Tax legal relations, functions of taxes, social significance of taxes, economic content of taxes, tax system, principles, duties, tax legislation, government regulation.
Салық және салық салу түсініктерін айыра білген жөн. Салық бұл – экономикалық және қаржылық категория, ал салық салу бұл – экономикалық — хұқықтық механизмді пайдалана отырып жүзеге асырылатын алым алу үрдісі.
Салықтар – бұл мемлекеттің белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта салатын міндетті төлемдері.Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің өз функциялары мен мақсаттарын жүзеге асыру үшін жарамды ұлттық табысының бір бөлігін құрайтындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.Салықтар мемлекеттің қалыптасу кезінде пайда болып, оның өмір сүруінің негізі болып табылады. Адамзат дамуының тарихында салықтардың формалары (нысандары) мен тәсілдері өзгеріп, өңделіп, мемлекеттің талаптарына бейімделіп отырған. Салықтардың ең дамыған кезі ақша-тауар қатынастарының дамыған жүйесінде болған.
Салық ауыртпалығын бөлудің тарихи қалыптасқан 2 қағидаты бар:
Түсірілген пайда қағидаты (алынған, игіліктердің).
Қайырымдылық қағидаты (төлем төлеу қабілетіне).
Алғашқы қағидат бойынша әр субъектіге салық оның мемлекет қызметінен күтетін пайдасына пропорционал көлемде салынуға тиіс: үкіметтің ұсынатын тауарларынан игіліктер мен қызметтерді ең көп алатындар сол тауарлар мен қызметтерді қаржыландыру үшін қажетті салықтарды төлеуге міндетті [1]. Мысалы, жолды жөндеу қорын қалыптастыратын көлік жолдарын пайдаланушылардың төлемдері және басқа да төлемдер.
Бұл қағидаттың қолданылуы қорғаныс, қоғамдық қауіпсіздік, білім жүйесі сияқты және тағы басқа игіліктерге қатысты тиімсіз болып табылады. Тұрмыстық жағдайы нашарлар мен жұмыссыздарға төленетін қайырымдылық жәрдемақыларын қаржыландыру кезінде бұл қағидатты қолдану мүмкін емес[2].
Екінші қағидатқа сәйкес субъектілерге салық салу оларға “қайырымдылық” тиімді болатындай етіп салынуы керек, яғни салық ауыртпалығы таза табыс пен жетілген жағдай деңгейіне тәуелділікте болуы керек. Бұл қағидат бойынша жоғары табыс табатын жеке тұлғалар, кәсіпкерлер мен кәсіпорындар табысты аз мөлшерде табатындарға қарағанда салықтарды жоғары көлемде төлеуге міндетті.
Бұл қағидаттың мәні – табыстың әрбір қосымша бөлігі қанағаттандырылудың өсімінің азаюына әкеледі, өйткені шаруашылық субъектілері ақша қаражаттарын бірдей көлемде жұмсамайды. Түскен табыстың бір бөлігі кез-келген уақытта күнделікті қажеттіліктегі тауарлар мен қызметтерге, яғни неғұрлым пайдалы тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Қалған бөлігі басқа да тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Демек, жағдайы нашар адамнан алынатын ақша ауқатты адамнан алынатын ақшаға қарағанда үлкен қиындықпен (құрбандықпен) беріледі. Сондықтан да түскен табыстан салыққа кететін шығындарды баланстау үшін салықты түсетін табыс мөлшеріне сәйкес салу керек.
Кәсіпорынның мемлекетпен қаржылық қатынастарын реттейтін маңызды тұтқалардың бірі — салық жүйесі. Ол мемлекетке ең маңызды экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге арналған. Салық салу жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылатын салықтар, жеңілдіктер мен қаржылық санкциялар арқылы мемлекет қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына бірдей жағдай жасай отырып, ұйымдардың экономикалық мінез-құлқына әсер етеді. Экономикадағы қаржылық-экономикалық қатынастарды басқа тұтқалармен үйлестіре отырып реттеудің салық әдістері біртұтас интегралды нарықтың қалыптасуы мен қызмет етуі үшін қажетті алғышарттар жасайды [3].
Салықтардың әлеуметтік функциясы табыс пен мүлік салығын жинау шарттары арқылы фискалдық және реттеуші функциялармен тығыз байланысты. Салықтар халықтың ауқатты қабаттарынан көп мөлшерде алынады, ал олардың едәуір бөлігі халықтың кедей қабаттарына әлеуметтік көмек түрінде түсуі керек. Салықтардың әлеуметтік функциясының маңыздылығы экономикалық дағдарыстар кезінде, халықтың көп бөлігі әлеуметтік қорғауға мұқтаж болған кезде күрт артады.Іс жүзінде мемлекеттік салық жүйесінде салықтар өздерінің әлеуметтік функциясын жеткілікті деңгейде орындамайды, бұл салық заңнамасының жетілмегендігімен байланысты.
Экономикалық әдебиеттерде салықтардың аталған негізгі функцияларымен қатар, басқа да қосымша функциялар бар: тауарлар мен қызметтер нарығында монополиялық өндірушілердің пайдасының, сондай-ақ азаматтардың әлеуметтік негізсіз кірістерінің экономикалық негізсіз өсуін шектеу; инфляцияға қарсы функция — тұтыну мен жинақтау үшін пайдаланылатын мемлекет пен кәсіпорындарға қол жетімді жалпы ішкі өнім мен қаржы ресурстарының теңгерімін сақтай отырып, бағалар мен кірістердің өсуін шектеу.
Төлем төлеу мүмкіншілігі мен алынған игіліктерге салық салу қағидаттары салық мөлшерін белгілеу мен оның табыс мөлшеріне байланысты өзгерісіне алып келеді.
Салықтарды рационалды түрде (дұрыс) ұйымдастырудың классикалық қағидатын А.Смитт ұсынған еді. Бұл қағидат бойынша:
а) Салық әрбір салық төлеушінің табысына сәйкес мөлшерде салынуы керек (әділеттік қағидаты).
б) Салық мөлшері мен төлем мерзімі алдын-ала анықталуы керек (анықталу қағидаты).
в) Салық салық төлеушіге ыңғайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алыну керек (ыңғайлылық қағидаты).
г) Салық алу шығындары минималды мөлшерде болуы керек (үнемдеу қағидаты).
Бұл қағидаттың қолданылуы салық салу үрдісіне белгілі бір тәртіп енгізіп, А.Смитт бұдан мынадай қорытындыға келді: “салық салық төлеушілер үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше еркіндік белгісі болып табылады”. Салықтық одан әрі дамуында салық салу қағидаттары өзгеріп, толықтырылып, айқындалып отырған:
Салық салудың әділеттілік қағидаты 2 аспектте қарастырылады:
а) “көлденең теңдікке” қол жеткізу “көлденең теңдік” салық төлеушінің табысы қандай мөлшерде табылып, қандай мөлшерде жұмсалатындығына қарамастан салық салу барлығына бірдей мөлшерде болуын талап етеді.
б) Қоғамдық жағдай мен табыс деңгейі әртүрлі салық төлеушілер міндеттері бойынша заң алдында төлеушілер міндеттері бойынша заң алдында “вертикалды теңдікті” сақтау керек[4].
Демек, ауқатты адамдардың табыстарының бір бөлігінің салықты аз мөлшерде немесе мүлдем төлемеуге тиіс тұрмыс жағдайы нашарларға қайта бөлу үшін жеке тұлғаларға салық прогрессивтік шкала бойынша дифференциалданған мөлшерлемені қолдана отырып салынуы керек.
Қарапайымдылық қағидатыбойынша салықтың мәні мен қызметі, қолдану сферасы мен жүзеге асу механизмі, салық туралы заң салық төлеушіге түсінікті әрі қарапайым болуы керек. Салық салу нысанын анықтаған кезде техникалық жағынан қарапайым нысандарына көңіл бөлу керек, өйткені салық төлеушілердің көп бөлігі салық төлеуден бас тарту үшін өз табыстарын төмендетеді. Сызықтық пропорционалды салықтарды қолданудың прогрессивті салықтарға қарағанда артықшылығы бар. Тұтынуға салынатын сызықтық салықты қосылған құнға салынатын салық, қызметкерлер мен жұмысшылардың табысымен біртұтас сызықтық салық, пайдаға салынатын біртұтас сызықтық салық түрінде салған жөн. Мұндай салықтың мөлшерлемесі салық төлеуші кәсіпорынның нысанына қарамастан бәріне бірдей болуы керек.
Салықтардың анықтылығы — алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың теңдігі, мемлекеттің бүкіл территориясында және барлық шаруашылық субъектілері үшін талқылау мен қолданудың бірегейлігі.
Кейбір ерекше жағдайлардан басқа кезде мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы жазалауға немесе көтермелеуге тиісті емес. Бұл мақсат үшін бюджеттің кіріс бөлігінде салықтарды қысқартудың орнына шығыстар бөлігінде арнайы баптар болуы шарт. Бұл ашық түрде жүзеге асуы қажет. Сондай-ақ белгілі бір өнімдер мен қызметтер, әлеуметтік топтарды салықтан кез-келген босатуды қолданбаған жөн.
Әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау, мәдениеттің дамуы үшін мемлекеттік қаржыландыру қажет, бірақ бұған қажетті қаржыны салықтық мөлшерлемені өзгерту, манипуляциялау арқылы алуға болмайды. Саяси билік жеке топтардан қысым көрмеуге тиіс.
Бұл қағидат нарықтық экономика көзқарасымен де маңызды болып табылады. Нақты бағаларсыз нарықтың болуы да мүмкін емес. Кез-келген салықтық жеңілдіктер баға жүйесіне әсер етіп, әрбір өнімнің нақты құнын көрсете алмайды.
Қазақстанның салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы заңында салық салудың міндетті болуы, салық жүйесінің біртұтастығы, салық заңының күші сияқты қағидаттары да атап көрсетілген.
Мемлекетке түсетін салықтық түсімдердің өзіне тән ерекшелігі бұл – олардың әртүрлі қоғам қажеттіліктеріне ырықсыз жұмсалуы болып табылады. Салықтар осы ерекшелігімен мемлекет және басқа да билік органдары белгілейтін міндетті мақсатты салымдардан, әртүрлі төлем түрлерінен ерекшеленеді. Бұл төлемдерге әлеуметтік сақтандырудың мақсатты төлемдері, салымдар, арнайы қорларға қаржы-қаражат аудару, сондай-ақ, өнімнің өзіндік құнынан, қызметтерден, табыстардан, еңбекке ақы төлеу фонды, амортизациядан белгілі бір ұзақ мерзімде аударылатын бюджеттен тыс төлемдер жатады.
Салықтардың мәні олардың функцияларында көрінеді. Жалпы, қаржы категориясы тұрғысынан қарағанда, салықтар субкатегория болып табылады. Сондықтан да, салық функцияларын қаржыға қатысты қарастыратын болсақ, оларды қаржының бөлу функциясын құрайтын қосымша функциялар деп қарастыру қажет[5].
Ақша ресурстарымен тұрақты қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органдар бюджет атынан бюджеттік саясатты басқаруды мақсатты түрде жүзеге асырады, дегенмен, қаншалықты сындарлы, дәйекті және оған не бағытталатыны даму деңгейіне байланысты
қоғам және оның алдына қойған мақсаттары.Салықтар қаншалықты мемлекеттің әлеуметтік қайшылықтарды шешудің құралы бола алатындығы, сондай-ақ оларды қолданудың тиімділігі туралы мәселе әр түрлі ғылыми мектептердің зерттеушілерінің назарын аударды және аударды және әртүрлі теориялық плюрализммен сипатталады өзіндік ерекшеліктерімен тұжырымдамалар және авторлық тәсілдердің әртүрлілігі.
Әр түрлі елдер мен дәуірлердің ғалымдары салық саясатының негізі болған және теориялық дамуды анықтаған салықтардың табиғаты мен мәнін, оларды жинау жүйесін жетілдіру мүмкіндіктерін, негізгі принциптері мен әдіснамалық тәсілдерін және т.б. салық салудың практикалық аспектілерін белсенді түрде зерттеген. Алайда, салық салудың әртүрлі аспектілерін ұзақ мерзімді теориялық жалпылауға қарамастан, әлеуметтік шешудің нысаны ретіндегі салықтың рөлі мен маңызын бірмәнді сипаттайтын біртұтас тұжырымдама пайда болғанға дейінқайшылықтар және мемлекеттік органдардың халықтың материалдық жағдайымен ерекшеленетін санаттары арасындағы табыстарды саралауды теңестіру құралы ретінде қарастырған.
Мемлекет салық саясатын – салық аясындағы жүргізілетін шаралар жиынтығын — қоғамның дамуының әрбір нақты кезеңінің алдына қойылған мақсаттары мен тапсырмаларына байланысты, қалыптасқан экономикалық саясатқа сәйкес жүзеге асырады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі бағыты бұл — өзін ақтамаған жергілікті халықтың нақты табысының маңызды бөлігін тұтынушылардың орталықтандырылған қоғамдық қорлар арқылы құрастыру принципінің қалдығы. Бұл еңбектің күшеюін көздейтін мотивациялық-экономикалық механизм арқылы еңбекке жарамды халықтың табысын біршама ұлғайтуға алып келеді. Соның жүйесі арқылы қоғамның жұмысқа жарамсыз бөлігін әлеуметтік қорғаудың неғұрлым сенімді және нәтижелі түрі қамтамасыз етіледі[6].
Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және бір мерзімде алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін мемлекетте жинақталатын ұлттық табыстың бір бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмір сүруінің негізі болып табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен әдістері мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп, жаңартылады. Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар–ақша қатынастарының жүйесінде жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
- әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
- горизонталды әділдік – салық төлеушілердің табысына салық бірдей шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
- вертикалды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін қайта бөлу үшін дифференциалды ставкаларды пайдаланып, прогрессивтік шкаламен салынуы тиіс;
2) қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті әрі қарапайым болуы керек;
3) жеңілдіктердің минималды мөлшері. Жеңілдіктер құндық пропорцияларды бұрмалап және біле тұра салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға қояды;
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен инвестицияның өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына кедергі келтірмеуі керек;
5) салық ставкалараның осы елдің экономикалық ынтымақтастық жөніндегі елдер салықтарымен негізгі түрлері бойынша салыстырмалылығы;
Салық түрлерінің мемлекеттегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады.
Мемлекет салық саласындағы шаралар жүйесін – экономикалық саясатқа сәйкес әлеуметтік экономикалық және басқа да мақсаттарға, қоғамның әрбір нақты даму кезеңдеріндегі тапсырмаларға байланысты салық саясатын жүргізеді.
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиынтығы, олардың құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау әдістері, салық жеңілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
— мемлекет пен төлеушінің қарым –қатынастары және салық салу объектісіне байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы, экономикалық сипаты бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға, мүлікке және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты және жеке болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша капиталына салынатын салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да ескеріледі, мысалы, отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын салық, сый мен мұраға салынатын салық, жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар – тауар, қызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кедендік баждар) алынады. Салық сомаларының иесі тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында тұлғасыздандырады. Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді (мысалы: әлеуметтік салық, зейнетақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық (жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі – салық төлеушінің кез келген объектіден алған табысына салық салу, екінші жағдайда – бұл тауарлар мен қызметтерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық[7].
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың төрт тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, төлем көзіне байланысты, патент бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік) көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді, шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия есептеп, төлетеді.
Акмарал Бериккызы Рапилбекова,
Заң ғылымдарының магистрі
Қолданылған әдебиеттер тізімі
- «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-ІV Салық кодексі (Салық кодексі) (2021.01.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2.Брызгалин А.В. Налоговые правоотношения // В кн.: Финансовое право Российской Федерации: Отв. ред. М.В.Карасева. – М.: Юристъ, 2002. С. 336.
- Кучеров И.И. Налоговое право. Курс лекций. – М., 2001,С. 87
- Найманбаева С.С Салық құқығы 2004ж (ерекше және жалпы бөлім).
- Налоговое право. Учебное пособие./Под. общ. ред.С.Г.Пепеляева. – М., 2000. С. 138.
- 6. Алексеев С.С. Общая теория права. Т. 2. — М., 1982.С. 92.
- Калинина О.В. Социальная направленность российской налоговой системы: национальный и международный аспекты / О.В. Калинина // Финансы и кредит. — 2011. — №3(435). — С. 43-51.
«Салықтар ұғымы және олардың әлеуметтік-экономикалық мәні» мақаласы Қазақ өркениеті/Казахская цивилизация№2, 2021 ж.https://www.kainar-edu.kz/cms/uploads/files/Казцив%202%20-2021.pdf сайтында жарық көрді.
