Алва Робинсон, түрколог-журналист (АҚШ): Қазақ мәдениетінің әсерімен тұлға болып қалыптасып келемін

Хьюстон (АҚШ, Техас) қаласында тұра­тын түрколог Алва Робинсон қа­зақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихын біз­ден артық білмесе, кем білмейді. Бас­тауыш сыныпта оқып жүрген кезінде түр­кітілдес халықтардың қалайша көш­пен­ділер салтын ұстанғанына қызыққан ол Америкаға оқуға келген қазақтар, түр­­­ікмендер, өзбектермен дос болып, өмі­рін түркологиямен байланыстырғанын айтады. Магистрлік диссертациясын жоқтау жырының мәнін түсінуге арнаған Алва қазір докторантурада «Құтты білік» пен «Диуани лұғат ат-түрік» еңбектеріндегі ма­қалдарды зерттеп жүр. Одан бөлек, Aramco world журналында түркітілдес ха­лық­тар туралы қалам тербейтін редак­тор қызметін атқарады. «Тұлға болып қа­лыптасуыма қазақтардың қосқан үлесі зор» ­деп ағынан жарылған Алваға хабар­ла­сып, әңгімеге тартқан едік.

– Әлеуметтік желіде түркі елдерінің, со­ның ішінде қазақ мәдениеті мен әд­е­биеті туралы пост жазып, аме­ри­ка­лық­тарға насихаттап жүрген сізді әу бас­та сол жақта жұмыс істеп жүрген Орта Азия тумасы деп ойлаған едім, бірақ қа­телесіппін. Біздің мәдениетке қы­зы­ғуыңызға не түрткі болды? Өзіңіз тура­лы бірер сөз айта кетсеңіз.
– Аты-жөнім – Алва Робинсон. Техас шта­тының тумасымын. Өмір бойы осы штат­қа қарасты Хьюстон қаласында тұрып ке­ле­мін. Бойымда мексикалық, америкалық және не­міс ұлтының қаны бар. Ал түркі елдерінің мә­дениетіне қызығуымды айтар болсам, ол со­нау бала кезден басталған. Оқушы кезімде жер­гілікті газеттің қиындыларынан қазақ­тар, өзбектер, қырғыздар, түрікмендер тура­лы деректер оқитынмын. Әсіресе, олардың көш­пенді өмір салтын ұстанғанын оқыға­ным­да, күллі халықтың қалай көшіп-қонып жүре­тінін, палатада қалай тұратынын түсіну қиын­­ға соқты. Шынымды айтсам, бастап­қы­да мұның барлығы оғаш көрінді. Бірақ көш­пен­ді атануға не себеп болғанын іздеп жүріп оқығанда бұл тақырыпқа қызығушылығым оя­на бастады. Жоғары сыныпқа көшкен кез­де КСРО құрамында болған елдердің діні тура­лы презентация әзірледім. Сол кезде Ор­та Азия елдері туралы зерттеу жүргізіп, бұ­ған көп уақытымды арнадым. Содан соң Хьюс­тонда тұратын түрікмендермен та­ны­сып, дос болдым. Олар өздері ұстанатын дәс­түрлердің нюанстарын түсіндіріп, түркі әле­мінің есігін ашты. Сырттан келген қо­нақ­тың асты-үстіне түсіп күту, дастарқанға ша­­қыру, асты құрметтеуді үйретті. Сосын 2002 жылдары осында оқуға келген қазақ, өз­бек­тер жастарымен таныстым. Дәл сол жыл­дары біздің қаладағы университетке «Бо­лашақ» бағдарламасымен оқуға түскен қа­зақтар саны көп болды. Студент қазақ­тар­мен араласқанға дейін түркі елдерінің мә­де­ниеті туралы түсінігім болса да, олардан да көп нәрсе үйрендім. Жалпы, түркі елдерінің қа­ра­пайымдылығы таңғалдырмай қой­май­ды. Әсіресе, оларға тән ерекше қасиет – үл­кен­дердің көзіне тіке қарап сөйлемеуі, олармен екі қолмен аман­дасуына тәнті болдым. «Құтты білік» даста­нын оқыған кезде ойыма Хьюстондағы дос­тарымнан үйренген әдеп-ғұрыптар есіме ора­лады. Жалпылама айтсам, әр ұлттың ма­ған бергені көп болды. Асырып айтқаным емес, бірақ олармен араласу арқылы тұлға болу­ды үйрендім. Соның ішінде қазақтар тура­лы сөз етер болсам, олардың бас қосқан кез­де үлкендерге ерекше құрмет көрсетуі, ру­хани әлемді, ән мен күйді қадірлеуі таң­ғалдырды. Сондай-ақ үлгі тұтуға және кімді бол­са да ынталандыруға тұрарлық кең­пейіл­ді­лік, батылдық, шынайылық мінездеріне қа­рап қайран қалдым. Сосын халықтың ба­тыл­дығын сипаттауға да сөзім жетпейді. Мұны Желтоқсан оқиғасы кезінде ерлікпен қа­за тапқан жастарға арнап шығарған Мұх­тар Шахановтың өлеңдерінен аңғаруға бо­ла­ды. Тағы бір айта кетерлігі, сіздерде мені ерек­ше тамсандырған даналық бар. Сіз­дер­дегідей жасы үлкен кісілердің дана болуға талпынатынын басқа еш жерден көрген емес­пін. «Сен менен бір жас кішісің, мен се­нен дана болуым керек» дегенді басқа еш жер­ден байқаған емеспін. Үлкендеріңіз жас­тарға айтар ойын електен өткізіп, сөз ара­сына ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жет­кен мақал-мәтел қосып сөйлейтінін бай­қадым. Бұрын-соңды мұндайды ешқан­дай жерде көрмеген мен бұған қатты таңыр­қа­дым. Хьюстондағы қазақтар бір көшеде тұр­ды, олар сол ауданды қазақ ауылы деп атай­тын. Сол кезде айналам қазақтарға толы бол­ғанына қуанып, марқайып жүрдім. Осын­дай ортада жүрген менің тұлға болып қалып­та­суыма қазақтар өз қолтаңбасын қалдырды. Әлі есімде, қазақтармен бірге Техас штаты­ның көптеген өңіріне жиі саяхаттайтын едік. Сондай керемет сәттерде Техастың жеріне таң-тамаша болған қазақтар Қазақстан же­рін көргендей болып, «біздің елге ұқсайды екен» деп үнемі салыстырып отыратын. Сол кезде қазақтар тек салт-дәстүр, әдеп-ғұрып, ата-бабасымен емес, жермен де бай­ла­нысы бар екенін түсіндім. Туған жері әркез есін­де. Шыны керек, оған дейін мұндай бай­қампаз халықты кездестірген емеспін. Жал­пы, түркітілдес халықтардың ішкі жан дү­ние­сі терең, тіпті мұхиттан да тұңғиық. Сон­­­дықтан олардан көп нәрсе үйренгім кел­ді. Үйреніп жүрмін де. Осылайша, өмірлік тәжірибемді байытып алсам деген мақсатым бар.
– Ерте кезден түркі әлеміне осынша­лық қызықсаңыз, мамандығыңыз да түркологиямен байланысты шығар?
– Хьюстон университетінде әлеуметтану және салыстырмалы әдебиет мамандығы бойынша білім алдым. Кейін қазақтар, өзбек­тер, түрікмендермен етене аралас­қан­дықтан, Вашингтон университетінің ма­гистратура бөлімінде салыстырмалы түркі әде­биеті факультетінде оқыдым. Онда Күл­тегін жазуларынан бастап бүгінгі әдебиет өкілдері Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Әуе­зов­тің туындыларына дейін зерттеу жүргіздім. Қазір Германияның Freie университетінде докторантура бөлімінде білім алып жүрмін.Мәдениеттің өзегі – әдебиет. Әдебиет осы күнге дейін жеткен кітаптармен шектеліп қалмайды. Бұл тұрғыда ауыз әдебиетінің де үлесі зор. Осы ретте түркі әдебиетіндегі мені таңғалдырған жайттарды айта кетсем. Түр­ік­­мендерде ата-аналары баласы алыс сапарға шық­са Махтумкулидің «өз тамырыңды ұмыт­па» деген рухта жазылған өлеңдер жи­на­ғын береді екен. Қазақтар Абайдың қара сөз­дерін, өзбектер Әлішер Науаидың шы­ғар­маларын, қырғыздар Манас жырын аузынан тастамай айтып жүреді. Мұның барлығы түркі әдебиетінің ерекшелігін байқатады.
– Орта Азия елдерін, әсіресе Қырғыз Рес­публикасында біраз уақыт болға­ныңыз­ды әлеуметтік желідегі парақ­шаңызға жүктеген суреттеріңізден бай­қадым. Онда студенттер алмасу бағ­дарламасымен келдіңіз бе әлде сая­хаттап келіп пе едіңіз?
– Алғаш рет Қырғыз Республикасына 2007 жылы бір аптаға саяхаттап бардым. Кейін 2009 жылы Fullbright бағдарламасы бойынша барып, онда бір жылдай уақыт жұ­мыс істедім. Сол уақытта Алматы қала­сы­на барып, салыстырмалы түркі әдебиетіне ден қойып, зерттеу жүргізіп жүрген әріп­тестеріммен кездескен едім. Одан кейін 2011 жылы Қырғыз Республикасына тағы жол түс­ті. Сол кезде жақын маңда орналасқан Тараз, Шымкент және Түркістан қалаларын ара­ладым.
– Қазақстанда сіз аралаған қалалар­дың қайсысы ерекше есіңізде қалды?
– Байқағаным, Қазақстанда екінің бірі домбыра тарта алатын секілді көрінді. Дом­быраның үні естілсе болғаны, барлығы ұйып тыңдайды екен. Жастардың жақсы қыры – домбыра ойнай білуі керек деп түсіндім. Домбыраны тартып қана қоймай, ән айтуды да білетін секілді көрінді. Мұның барлығы – мен бағана сөз еткен тұңғиық терең жан дүниенің белгісі. Ең алғаш табаным тиген жер Алматы қаласы әдемілігімен тамсан­дыр­ды. Бірақ аумағы жағынан тым үлкен қала болғандықтан, оны мен тұра алмайтын қалалардың қатарына қосып қойдым (күліп). Алматыда тұру Нью-Йоркта тұрумен тең секілді. Тараз шағын аумақты алып жатса да, әсем әрі тарихи шаһар екені есімде қалыпты. Тіпті, тамыз айында да қатты жел соққанына таңғалғаным бар. Шымкент пен Түркістанның да өзіндік ерекшеліктері бар. Шымкентте түрлі этникалық топтар шоғыр­ланғандықтан, тамақтың түр-түрімен «таны­сып» қайттым. Бір күн ішінде түскі асқа қазақша ет берілсе, соңынан палау ұсынғаны есімде. Тағамдардың дәмі тіл үйіреді. Адам­дардың эмоциясы, жаздың шыжыған ыстығы, тіпті жердің түсі де өзім туып-өскен штат – Техасты есіме түсірді. Бір жағынан Мек­с­икаға да келеді. Бір қызығы, жергілікті халық Шымкентті Техас деп атайды екен. Бір күні Түркістандағы музейді аралауға бар­ғанда кіреберісте тұрған күзетші қай жақ­тан келгенімді сұрады. «Техастанмын» деп қазақша жауап берсем, «Жоқ, шыныңды айт, қайдан боласың?» деп сенбей қойғаны бар (күліп). Жалпы, Шымкенттегі бай мәдениет пен ондағы әртүрлілікке таңдандым. Ал Орта Азияның Меккесі саналатын Түр­кістан­да бірегейлік пен өздерінің кім екенін аңғартатын self-realization процесін ұтымды іске асырғанын байқауға болады. Бұл қала­лардан бөлек, Нұр-Сұлтан қаласына барғым келген еді, бірақ алыста орналасқандықтан, бұл жоспарым іске аспады. Сол кезде ұшақ­пен ұшуға үрейленетінмін, себебі Бішкектен Ош­қа барған кезде тау үстінен ұшқанда пай­да болатын турбуленцияға бола бойымда қор­қыныш қалып қойған еді. Ал астанаға ав­тобуспен 17-18 сағат жол жүру қиынға со­ғары анық. Оған қоса, Нұр-Сұлтанның ең суық өңірлер қатарына кіретінін естігенім тағы бар. Дегенмен алдағы уақытта онда барып, ел мақтап жүрген бас қаланы өз көзіммен көріп қайтқым келеді.
– Тағы сол әлеуметтік желіде мақал-мә­тел жариялап жүргеніңізге қарап, қа­зақ тілінде сөйлей алмасаңыз да түсі­нер деп ой түйіп отырмын. Солай ма?
– Иә, қазақша аздап түсінемін. Вашинг­тон­да оқып жүргенде қазақ тілі курсына қа­ты­сып, үйрене бастағанмын. Бірақ прак­тика жасауға мүмкіндік болмағандықтан, біраз ережесі ұмыт қалады. Одан бұрын Ыс­т­анбұлда түрік тілін үйренген едім. Содан соң кейбір сөздерді жаттауға, мағынасын тү­сінуге оңай болды. Негізі, қазақ тілі – «жұм­сақ» тіл. Түрік пен қазақ тілінің құры­лы­мы ұқсас болса да, америкалық болған соң грамматиканы түсіну жағынан біраз қи­налғаным бар. Бірақ мен курсқа барып үй­ренбесем де, барған жерімде сыйға тарт­қан кітаптардан оқып, үйреніп жүрмін. Ма­ған сыйлаған кітаптардың арасында 1-сынып оқушыларының «Әліппесі», тіпті ересек оқушыларға арналған «Қазақ әде­бие­ті» кітабы бар. Мақалдар кітабы да бар. Ма­­­қалдар демекші, осы ретте неліктен ма­қал­дарға ерекше ден қоятынымды түсіндіре кетсем. Газетті ашып қалсаң мақалдар, жол бойында орнатылған билбордтарда да ма­қал­дар жазылған, ауылға саяхаттап барсаң да мақалдар «алдыңнан» шығады. Көлікте отыр­саң да «Атам баяғыда былай айтатын», «Әжем айтушы еді» деп айтып отырады. Ма­қалдар – қазақтардың әрбір іс-әрекетінің ажыра­мас бөлшегі, сонымен қатар әде­биеттің негізі. Қырғыздар, өзбектерде де со­лай. Қазір докторантурада «Құтты білік» пен «Диуани лұғат ат-түрік» еңбектеріндегі ма­­­­қалдарды зерттеудемін. Сондықтан біра­зы­ның мағынасын түсінген кезде лезде түр­тіп аламын.
– Әңгіме арасында жоқтау туралы біраз дерек білетініңізді байқағанымда не айтарымды білмей қалғаным бар. Осы ретте сұрайын дегенім, сізді салт-дәс­түріміздің кемі 50 пайызын біледі деп айтуға бола ма?
–Жоқ, білерім әлі көп. Тіпті, көп рет бар­ған қырғыз елінің дәстүрлерін білмеймін. Мұ­ным ұят екенін білемін. Жоқтауға келсек, бұл магистрлік диссертациямның тақырыбы бол­ған соң көп дерек білемін. Америкаға не­месе Ресейге барып, еліне қайта оралған қа­зақтар «адам жерлеп жатқанда осылай ай­тып не керек? Бұл мәдениет көшінен қал­ған нәрсе ғой» деп айтып жатады. Бірақ бұл – ешқандай да көштен қалу емес, керісінше ерекше астары бар ғұрып. Жоқтауды зерттеу кезінде үш нәрсені ұқтым. Біріншісі, жоқтау ар­қылы қайтқан адамның осы өмірде ат­қарған игі істері, қандай адам болғаны, құр­метке қаншалық лайық болғанын аңғаруға болады. Оның қандай адам болғанын жоқтау естіп-ақ түсініп аласың. Екіншіден, жоқтау ар­қылы туған-туыстары оны қалай сағын­ға­нын білдіріп, адам төзгісіз ауыр сезімді сырт­қа шығара алады. Оны Білге қағанның іні­сінің жоқтау-жыр жолдарынан байқауға бо­лады. Үшіншіден, жоқтау өмірдің өтпелі еке­нін, біреу дүниеге есігін енді ашып жатса, біреу­дің дәм-тұзы таусылғанын еске салады.

–«Абай жолынан» біраз жазбалар түр­тіп жүргеніңізді де байқадым. Осы тура­лы мақала жазып жатырсыз ба әл­де?
– Қазір саналы ғұмырын түркологияға сарп еткен, соның ішінде Қазақстанда құр­мет­ке бөленген, қазақ әдебиеті туралы көп жаз­ған, домбыраны ерекше аспап деп сана­ған профессорым марқұм Ильзе Циртаутас тура­лы естелік еңбегімді аяқтауға жақын қал­дым. Оған есімі елге белгілі ғалым Ісмет Кеңес­баев ментор болып, қазақ тілі мен әдебиетін дамыту және түсінуге көп кө­мек­тесті. Өзіңіз байқап отырғандай, про­фес­сорымның маған да көмегі көп тиді. Ол кісі­нің құрметіне орай мақала жазу үшін ал­дымен «Абай жолына» жүгіндім. Есіңізде бо­лар, романның бірінші бөлімінде ананың адам өміріндегі атқарар рөлі туралы баян­далады. Қазақ тілінде маған ұнайтын ерекше бір сөз бар – апа. Ол тек біреудің әжесі я апа­сы ғана емес, осылай атау арқылы әйел адам­ға көрсетілетін құрметті айқындауға бо­лады. Апа сөзіне «жүктелген» жауапкер­шілік үлкен, бір қарағанда қарапайым ес­тілгенімен, берер мағынасы зор. Апа бәрінен қор­ғайды, жол көрсетеді, бар білгенін үйре­теді. Әдетте апа бар білгенін әке-шешесінен естіген мақалдар, болған оқиғалар, ыңылдап айтқан әндер арқылы оқытады. Сол үшін маған бар білгенін үйреткен профессорымды апа деген атқа лайықтап жазып, қазақ әде­биетіндегі осы сөздің мағынасына үңіліп жүрген жайым бар. Жалпы, қазақ мәдениеті мен әдебиетінде қызыға таңданатын көпте­ген элемент бар. Батыс пен Ресейде түркітіл­дес халықтар туралы түсінік «көшпенділер» деумен ғана шектеледі. Осыны түзеу қажет. Біздің, яғни америкалықтардың Орта Азия елдері мен мәдениеті туралы түсінігіміз «Борат» секілді фильмдер арқылы ғана қа­лып­тасады. Ал онда бізге жете бермейтін көп дүние бар. Сондықтан мұны түзеп, шынайы қалыпта ұсынуға тырысу қажет.

– Байқауымша, қазақстандық эстра­да әншілерін тыңдайды екенсіз. Қай ән­шінің шығармашылығына жоғары ба­ға бересіз?
– Негізі, мен – Райымның фанатымын. Оның әндеріндегі сөзі, әуені, барлығы да әде­мі естіледі. Ә дегенде ол орыс тілі мен қа­зақ тілін араластырып, ән айтып жүретін еді. Қателеспесем, 2019 жылдан бастап тек қа­зақша айтуды қолға алды-ау деймін. Бұл оның ана тіліне деген құрметін көрсетсе керек. Жақсы музыкант екенінен бөлек, оны кең жүрек иесі екенін байқадым. Райымнан бө­лек, q-pop жанрына жаңа леп әкелген DNA тобының әндерін де үздіксіз тыңдаған едім, өкінішке қарай ол топ бүгінде тарап кетті.
– Сөз соңында өзіңіз еңбек ететін Aramco world журналы туралы аз-маз айта кетсеңіз. Онда түркітілдес халық­тар туралы қалам тербейсіз бе? Түрколог ретінде зерттеу жасауды жалғастырасыз ба әлде журналистикамен шектелесіз бе?
– Saudi Aramco мұнай компаниясы де­меушілік жасайтын Aramco world жур­на­лында мұсылман елдері мен америкалықтар немесе басқа ұлттар арасындағы өзара түсі­ністікті жақсартудағы көпір болуға тырысып жүр­мін. Онда редактор болып жұмысқа кір­ген күннен бастап-ақ түркітілдес ха­лық­тар туралы бар білгенімді шынайы жазып ке­лемін. Әр сұхбаттасқан кейіпкер, қалам тер­беген тақырыпқа ерекше құрметпен қарауға тырысудамын. Олар туралы жазған әр мақалам білмеген адамға пайдасы тисін деген мақсатпен жазып жүрмін. Тарих беттерін қопарып, түркітілдес халықтардың арасынан шыққан мықтылардың қосқан үле­сін зерттеудеміз. Бүгінде көпшілік мақтан тұ­татын үлкен еңбектерін де қарап жатыр­мыз. Ал түрколог ретіндегі зерттеуімді сұра­саңыз, өкінішке қарай түркология ғылымы қазір тоқырауда. Орта Азияда бұрынғыдай салыстырмалы түркі әдебиеті деген жеке сала жоқ. Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Өзбекстанға барсаңыз сол елдің тілін түрік тілімен байланыстыра оқытады. Америка мен Германияда мұндай мамандық бар, бірақ оның да болашағы бұлыңғыр. Сондықтан ал­дағы уақытта осы сала бойынша про­фес­сор атанып, мыңдаған америкалықты түр­кі­­­тіл­­дес халықтардың әдебиетімен та­ныс­тыра­мын деген арманым орындалмайтын болды. Мақсатым туралы сұрасаңыз, сізге оғаш естілуі мүмкін, бірақ көздеген мақ­са­тым – күндердің бір күнінде Алва ата атану. Жо­ғарыда айтып өткендей, апа сөзі қандай қас­терлі болса, ата сөзі де сондай қастерлі бол­са керек. Сондықтан белгілі бір деңгейге же­тіп, құрметке лайық болған соң, ата атан­ғым келеді. Профессорым Илзье апа аузынан тас­тамай айтқан үш нақыл сөз бар: біріншісі – не істесең де, бар ынта-шынтаңды салып істе. Екіншісі – бастағаныңды соңына дейін жеткіз. Үшіншісі – батыста бәрі жақсы емес, егер жеткен жетістігіңе көңілің толмаса, өт­кеніңе үңіл, ата-бабаларыңның айтып кет­кенін тыңда. Осы үш сөз – менің өмірлік ұста­нымым, алдағы өмірімді бағдарлайтын темір­қазық.

Сұхбаттасқан
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ