Қасіретті жылдар жаңғырығы

Балмаш деген баласы ауру болып, жанға шипа ғып барған бойда, бізден 5– 6 күн бұрын қайтадан жатып қалған екен. Сол Балмаш жүруге жарамайтын болған соң айдалған жиында жоқ болған себептен, анық ақиқат жүре алмайтындығына көзіміз жеткеннен кейін біз сол жерде баршамыз бірлесіп осы актіні жасадық», — деп жазылған. 5 адам қол қойған мәтіннің толық аудармасы қолымызда тұр.
Арабша толтырылған актінің бетіне қызыл сиямен: «К Буралки Султанбекова – акт о больном сыне его Балмаша» — деп орысша түсінік жазылыпты. Оны комиссия өкілдері жазған сияқты.
Актінің төменгі жағында тағы да қызыл сиямен қиғашынан қазақша (араб әрпінде) : 1. Бұралқы Сұлтанбекұлының баласы Балмағанбет ауру ұлына жасалған акті. 2. Бір баласы Мұстафа қазақ институтының учебный бөлімінде ( учебная часть) қатын мен тағы бір інісімен бірге – деп жазылған.
21–қорда сақталған құжаттардың ішінде Әулиеата аудандық тәркілеу комиссиясының 19 қарашада өткен отырысының соңғы № 9 хаттамасында Бұралқы Сұлтанбекұлы тұрған жерінен Орал губерниясына жер аудару туралы комиссиясының толық қорытындысы шықпайынша үй–ішінің 6 мүшесін бақылауда ұстау керектігі туралы мәселе қаралады. Қаулыда Балмағанбеттің ауруына қарамай, әлдеқайда қатал түрде милиция бастығының өзіне Балмашты тез арада Әулиеатаға алдыртып, медициналық бақылаудан өтікізіп, оны да Орал губерниясына жер аудару қаралған. Ташкенттегі Қазақтың халық–ағарту институтының оқу бөлімінде қызметте жүрген Мұстафа мен әйелі Ботакөзді, екі бауыры Исраил мен Сейтжабарды да құзырлы органдар арқылы жер аудару керектігі айтылған. Бұл отбасының кейінгі тағдыры не болды, ол жағы әлі күнге дейін белгісіз – делінген.
Ал енді өзімнің ізденістерім туралы айта келетін болсақ, 1994 жылғы «Мойынқұм таңы» газетінің 15 шілде күнгі 2 бетінде «Бұралқы болыс туралы не білеміз ?» атты мақалада жаңабайлар соғыс және еңбек ардагерлері Әбдіманап Жолдыбаев, Жаңбыршы Бөкеев және Қалдыбай Жақашбаев және т.б қолымен жарты беттік мақала жарияланған екен.
Осы мақалада «Біз жаңадан көшіп келген жер, кішкене төбешік, терең өзен сарқырап ағып жатыр. Ештеңені білмей ойнап, шапқылап жүрміз. Сөйтсек, сол жеріміз Қазіргі Қарабөгет совхозының «Сарыбел», «Қаратөбе» деген жерлері екен ғой»–дейді сол жылдары 86-87 жастағы қариялар Сарымсақов Әлімқұл мен Балғымбаев Сағындық ақсақалдар.
Осы жерде қосымша айта кететін бір нәрсе Алматы облысының ҰҚД алынған анықтамада Бұралқы Жамбыл облысы Қаратөбе ауданында дүниеге келген деп жазылған. Мүмкін осы «Қаратөбе» деген жер атауы аудан болып жазылып кетуі ықтимал.
Мәмбет атамыздың 12 ұлы болған екен. Солар азғантай ағайынға қиянат жасай берген соң, Қошқар атамыз Әулиеата жақтағы ағайындарына өкпелеп, осы күнгі Құмөзек ауылы тұрған жерге, Сұлтанбектің сөресі деген Бірқазан көлінің сағасына қоныс тепкен. Қошқар атаның ұрпағы Сұлтанбек, Асылбек, Шыныбектің құдығы деген құмдағы құдықтар осы кісілердің жайлауы болған. Шу өзенінен арық тартып егін еккен. Жалпы 1920-1925 жылдары тоған бойында Тәкіштер 300–350 түтін болса, Қойбағарлар 100–150–дей түтін болып екі старшын ел болған екен.
Сондай ақ 2017 жылдың 26 желтоқсанында шыққан «Ақ Жол» газетінің санында Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, сарысулық Пернебай Дүйсенбин «Атауда да бір сыр бар ғибратты…» деген мақаласында былай деп жазады: «Тама руынан шыққан Жидебай байдың жылқылары бір жылдары қыста Шу бойындағы Бұралқының ауылына ығып келеді. Бай көктем шыға іздеп келсе, жылқылары дін аман. Ізгі ниетті Бұралқы сырттан келген көп жылқыға ешкімді тиістірмейді. Шашау шығармай, қоғамдап ұстайды. Бұған риза болған Жидебай Бұралқы екеуі төс түйістіріп дос болады. Кейін құдандалы болып Бұралқының баласына қыз береді. Бұралқы осы көл маңын Жидебайға кит есебінде берген» дейді.
Сол сияқты Шымкент жақтан көшіп бара жатқан Кәлпе жалайырлар руының бір ауылын да сыйлап, құрметтеп өзінше бір старшын ел еткен екен.
Міне, солардың ұрпақтары Құмөзек ауылында тұрады.
Ал «АҚ АҒАШАҚ» болысы осы төрт старшын елден тұрады. Жерінің көлемі құм жағы Қылшалы, Бибатыр, Қисық, Асылбек, Зейнеп, Байжан, Үй қалған, Тоғыз, Шынболат құдықтарының аралығы болса, Шу бойы Қоқидың көлінен Сұлтанбектің сөресі, Ботабайдың күмбезі, қазіргі «заготскот» аталып кеткен Бірқазан көлінің тұсына дейін болған.
Бұралқы елді отырықшылдыққа, егін егуге үйреткен. Молда ұстап, балаларды оқытқан. «Бұралқының тамы» деген үйдің орны бүгінгі күнге дейін бар.
Жаңабайдың болысы Сұлтанбекұлы Бұралқы өзінің қызы Үрзапиянды ( лақап аты Шапай) жалайыр елінің болысы Нұр жалайыр Бөлекбай баласы Жұманның баласы Ибаділдаға атастырып беріп, екі болыс құда болған. Осы Ибаділдамен Шапайдың қызы Захардан мен туып отырмын.
Сондықтан маған Нұр Жалайырлар нағашы да, түп нағашым Қошқар Жаңабай Бұралқы болыстың тұқымдары.
Сондықтан да нағашыларым туралы шыр–пыр етіп іздеу салып жүргенім бар.
Осындай бір ізденістің арқасында Облыстық «Ақ Жол» газетінің 30 тамыз 2007 жылғы санында «Бұралқының соңғы сапары» атты тарихшы Айтмахан Тышқанбаевтың мақаласы жарқ ете қалды.
Бұл мақала өте көлемді болғандықтан негізгілеріне тоқталуды жөн көріп отырмын. Жамбыл облыстық тарихи-өлкетану музейін ұзақ жылдар басқарған, Бұралқы болысқа туыс болып келетін Күзембай Байбосынов «Бұралқы болыстың Ресей патшасынан алған құрмет белгісі менде» деп айтқан екен.
Кейін осы мақала шыққан соң бір–екі жылдан соң мұражайға Күзембай Байбосыновты іздеп барып әңгімелесейін десем, қария зейнетке шығып кетіпті. Музейдегілер сөреден Ресей патшасынан алынған бір топ медальондарды көрсетіп, бірақ иелерінің кім екенін білмейтіндіктерін айтты. Өкінішке орай, сол Күзембай қариямен жолығып, әңгімелесудің реті келмеді.
Осы мақалада авторы әкем Мырзақұлұлы Тышқанбай ұзақ жыл Бұралқы болыстың атқосшы қызметін атқарған, сеніміне ие, ең жақын тартқан адамы болған. Бұралқы болысқа жақын ағайыны Әбдірасыл ақсақал: «Бұралқыны сол жылдары екі рет ұстап түрмеге жапты, соңғы рет Орал түрмесінде 9 ай жатып келді, одан кейін де маза бермеді деуші еді» — дейді автор.
Бір күні кешке қарай Тышқанбайды шақырып алып: «Мына өкіметтің тыныштық беретін түрі жоқ. Ендігі қалған өмірімде түрменің ботқасын жеп, жаназам шығарылмай Алланың алдына барғым келмейді. Мені көз көріп, құлақ естімейтін жерге алып кет, өлсем Алланың ақ өлімімен өлейін, сені шақыртқаным осы еді» деп жастыққа жантая кетті.
Болыс менің осыдан бір–екі жыл бұрын қырғыз, өзбек жеріне, одан Түркіменстанға барып, біраз болып келгенімнен хабар еді.
Мен жарайды болысеке, Түркіменстанның Байрамалысына, қауіпсіз жерге алып кетейін дайындала беріңіз дедім.
Бір жұмадан соң екі жарау айғыр дайындап қойыпты. Екі үлкен қайыс шабадандар, қос түпті, астыңғы қабатында алтын–күміс ақшалар, бетінде жолға қажетті киім-кешектер.
Содан көп жүріп Түркіменстанның Байрамалысына да жеттік.Сол маңдағы шағын ауылдағы тұратын шал мен кемпірдің үйіне түстік. Бұралқы соңғы жылдардағы тағдырдан көрген тепкісі ме, ағайын, ел–жұртты сағынуы ма соңғы уақытта дене қызуы көтеріліп, ұзақты күн жатып қалуы жиілей берді.
Болыс осылай алты ай сырқаттанып жатып дүниеден озды.
Демі таусылардан біраз күн бұрын «Тышқанбай, екі дүниеде де саған ризамын, ел–жұртымның ортасында болмадым дегенім болмас, сен менің сүйегімнің қорлануына жол бермедің, демім таусылар болса өз қолыңмен арулап, жөнелтерсің, ел–жұртқа сәлем айт» дейді. «Содан болысты ақ жуып, арулап жөнелткен соң елге оралдым. Болған жайды жақын ағайындарына айттым» дейтін әкем. Әкем 1962 жылы 10 қарашада 75 жасында дүниеден озды» деп мақаласын аяқтапты.
Ал енді Сұлтанбекұлы Бұралқыдан тарайтын ұрпаққа келетін болсақ жоғарыда тәркілеу кезінде жасалған тізімге қайта көз жүгіртсек. Ол жерде Бұралқының қызы Үрзапиян (лақап аты Шапай) туралы айтылмайды, неге екені белгісіз.

Қазіргі кезде менің білетінім, Мустафадан Болат есімді бала тарайды, ол Астанада. Болаттан бір бала-Алибек.
Ал Балмағанбеттен (Бабеннен) – Тынай, Тынайдан: Асқар, 1962 жылы туылған, 2011 жылы қайтыс болған және Айдар атты ұлы Минай атты қыз бар. Бұлардың барлығы Шымкент қаласында тұрады.
Асқардан Венера, Жанеля атты екі қыз бен Талғат атты ұл бар. Талғаттан Мұхамеджан атты ұл бар.
Ал енді Үрзапиян (Шапай) апамызға келетін болсақ, үлкен қызы Қамзакүл күйеуі Үлдарбек. Қалмақ жалайыр. Үлдарбек пен Қамзакүлден өрбіген, көп жылдар бойына Военкоматта есепші болып жұмыс істеген Мадедәлі (Мамеш), Сейдалы (Секежан), Ораз атты үш ұл мен Жібек атты қызынан тараған ұрпақтары да бар.
Ал менің шешем Ибаділдаева Захар Жұман болыстың немересі, әкем Ахметов Сабырмен соғыстан соң 1946 жылы отандасып, 8 ұл–қыз өсіріп, үй–жайлы қылып, немере–шөбере көріп, қайтыс болды. Әкем Ахметов Сабыр 2012 жылғы 5 қазанда, шешем Ахметова Захар 2018 жылғы 3 ақпан күні дүниеден озды.
Сөзімнің соңында Бұралқыдан тарайтын ұрпақтар туралы әсіресе қазақтан шыққан тұңғыш агроном Мұстафа және басынан сан қиыншылықтарды көрсе де мойымаған Бабен нағашыларым туралы роман жазуға болады деп ойлаймын. Әлі де нағашыларым елге–жұртқа сыйлы болған Жаңабай болысы Сұлтанбекұлы Бұралқы мен Жалайыр болысы Бөлекбаев Жұман туралы өмір жолдарын зерттеп, зерделеп жарыққа шығарсам ба деген ойым бар.
Әзірше қуанатыным, нағашыларымның Сұлтанбекұлы Бұралқы мен Бөлекбаев Жұманның жаламен ұсталып қуғынға ұшырағаны, одан кейін ақталғандықтары туралы анықтағаным.
Сұлтанбекұлы Бұралқыдан арттарында еркек кіндіктен балалары болса, ал Бөлекбаев Жұманды совет үкіметі үш баласымен атып тастаған. Артында қалған Қамзакүл, Захар, Рауан мен Қалкен атты қыздарынан қалған жиендер-біз бармыз.
Мына менің мақаламда Бауыржантану орталығының ғылыми қызметкері Әлімбай Найзабаев пен тарихшы Айтмахан Тышқанбаевтың мақалаларында ортақ үйлесетін жерлері көп. Сондықтан әлі ары қарай жұмыс жүргізілсе деп ойлаймын.
Сатыбалдиев Әбен туралы бөлек бір әңгіме.
Мақалаға Тынай баласы Айдардан алған мына суретті де ұсынамын. Онда Бұралқы болыс өзінің атқосшысы Тышқанбаймен және бір орыспен бірге түскен суреті. Бұл сурет Жамбыл облыстық өлкетану мұражайында да бар. Бірақ мұражай қызметкерлері Бұралқының қасындағы артында тұрған адамның кім екенін білмейді. Енді ол анықталды. Атқосшы Бұралқы болыстың соңғы сапарында бірге болған Тышқанбай екен.
Сондай-ақ, Мұстафамен (көзілдірікті) бірге түскен бір азаматтың да кім екенін білмейміз. Бірақ киім киісіне қарағанда оқыған, қызмет істеген азамат болуы керек.
Соңғы сурет Тынай баласы Айдар Шымкент қаласында полиция департаментінде қызмет істеп, бүгінде зейнетте.
Білетін азаматтар болса мына телефонға хабарласуына болады: 87712355324.

Муханбетқұл САБЫРОВ,
Мойынқұм ауданының Құрметті азаматы,
Мойынқұм ауылдық ардагерлер кеңесінің төрағасы.