Бүгінгі нарық заманында ата-аналардың барлығының бірдей бала тәрбиесіне уақыты жете бермейді. Күні бойы жұмыстан, одан қалды түрлі күйбің мәселелерден шаршаған бірқатар әке-шеше кешқұрым үйіне келгенде алдынан шыққан баласымен сөйлесудің орнына теледидарды қосып, не болмаса планшетті, ұялы телефонды қолына ұстата салады. Осымен олардың арасындағы диалог аяқталады. Осылай күндер, айлар, тіпті, жылдар өтеді. Бала өседі.
Әке-шеше баласының 4-5 жасқа келіп қалса да, оның тілі әлі де дұрыс шықпағанын байқайды. Мұндай жағдайда біреулер мәселені шешу жолдарын ойлап, логопед, психолог мамандарының көмегіне жүгінсе, арқаны кеңге салған кейбіреулер “еркелік қой, өзі-ақ үйреніп кетеді”, не болмаса “мен де бес жасымда сөйлегенмін…” деген сөздерді сылтау етумен шектеледі. Тіпті, баланы тез сөйлеп кетеді деген жаңсақ оймен әдейі шошытып, я болмаса боқтық сөздерді айтқызатындар да бар. Бұл, әрине, қателік.
Шынымен де, бала тілінің дамуына, оның жас ерекшелігіне байланысты сөйлеуіне күнделікті өмірде аса мән бермейміз. Енжарлығымыз былай тұрсын, жаңа сөйлеп үйреніп келе жатқан баланың тілін түзеудің орнына, оған түсінікті ғой деп “ұқай боласың ба”, “әуп дейін бе?”, “үфәй, тиіспе” дегендей сөздерді пайдаланамыз. Естіген адамның езуіне еріксіз күлкі үйірілтетін осындай түсініксіз “диалогтардан” кейін баланың тілі қайдан дұрыс шықсын?..
Мәселені тереңнен қозғап қарар болсақ, бала тілінің дұрыс бағытта дамуы оның шарана болып, бойға біткен сәттен-ақ басталады екен.
– Болашақ ана бойына бала біткен сәттен бастап өзіне екі есе көңіл бөлу керек. Өйткені, шарананың дұрыс дамуы кейін бала тілінің уақытымен шығуына да әсер етеді. Тіл мүкістігі босану кезінде кездесетін түрлі жағдайларға да байланысты. Мысалы, уақытынан бұрын босану, шарананың өмірге келу кезінде зақым алуы сияқты нәрселер де сәби тілінің шығуына әсер етеді. Баланың дамуына анасының темекі шегуінен де келер зиян зор. Көк түтін кез келген ағза үшін өте қауіпті. Себебі, темекінің құрамында кездесетін кейбір улы заттар ұсақ қан тамырларын тарылтып тастайды. Оның кесірінен іште жатқан шарана ағзаларына қажетті оттегі жетпейді. Темекі тартатын әйелдердің қан айналымы бұзылғандықтан, іште жатқан сәби де қиналады. Осының барлығы шарананың дамуын тежейді және сәби әлсіз болып туады. Әйелдердің екіқабат кезінде ішімдік ішуі іштегі шаранаға оттегінің қажетті мөлшерде жетпеуіне әкеліп соқтырады. Нақты айтсақ, бас және арқа жұлыны жұмысына зақым келеді. Ұзақмерзімді оттегінің жетпеуі шарана үшін өте қауіпті. Ол, тіпті, іште жатқан кезінде шетінеп кетуі де мүмкін. Болашақ аналар үшін есірткінің де зияны шаш етектен. Сондықтан да бала денсаулығын ойлаған аналардың саламатты өмір салтын ұстанып, гигиеналық талаптарды толық орындап, дұрыс тамақтанып, жаман әдеттен бойын аулақ ұстағаны абзал, – дейді облыстық перинаталдық орталығы бас дәрiгерінiң балалар жөнiндегi орынбасары Наталья Семенова.
Кез келген ана сәбиінің қалыпты әрі бақытты өсіп-жетілуі үшін ненің қажет екенін түсінеді. Күн сайын жаңа баспалдақты бағындыратын нәресте 5-6 айлық кезінде айналасындағы қоршаған ортамен “танысып”, гуілдеп өзінше сөйлесе бастайды. Ал 12 айында оның сөздік қоры қанша болады?
– Бала бір жаста 10-15 сөзді айта алатын қабілетке ие болады. Ал екі жасында 300-дей сөз айтып, үш жастан асқан кезде еркін әңгімелесетін шамада болуы керек. Өкінішке қарай, бүгінгі таңда мұндай жүйе толығымен жұмыс істеп тұр деп айта алмаймыз. Оның себептері көп. Ата-ана баланың сөйлеу мәнеріне, әріптерді анық, дұрыс айтуына назар аударып отырғаны жөн. Балаларды еркелетіп, олармен бала тілінде былдырлап әңгімелессе, тілдері сақауланып шығады. Әрбір әке-шеше баласына барынша көбірек уақыт бөліп, ертегі оқып, тақпақ-өлең жаттатқызуы керек. Әсіресе, “р”, “н”, “ң”, “к”, “қ”, “о”, “ө” әріптерінің анық айтылуын ескерген жөн. Дер кезінде түзетілмеген тіл мүкістігі мектеп жасындағы баланы нашар оқуға әкеліп соқтырады. Бала есейген сайын тіл мүкістігі өзінен-өзі кетіп қалады деген де қате пікір. Дер кезінде логопедтік көмек көрсетілмесе, дыбыс пен сөзді бұрмалап айту әдетке сіңіп кетуі мүмкін. Бастысы, ата-ана баласының жасына қарай дұрыс дамуын қадағалап, оны үнемі назарда ұстап отыруы тиіс. Сәбилердің сөйлеуі барысында қандай да бір ауытқушылық байқалса, дер кезінде тиісті мамандардың көмегіне жүгінген жөн, – дейді логопед маман Гүлжан Төленова.
Осы мәселе төңірегінде әңгіме өрбіткен мамандар, бала тілінің дұрыс дамуына емізіктің де кері әсер ететінін жоққа шығармайды. Яғни, сәби емізікті көп емген кезде таңдай айтарлықтай өзгеріске ұшырап, оның сөздерді анық айтуында қиындық туындайды. Сондықтан да жас аналар баласын тыныштандыру үшін емізікті жиі пайдаланбағаны абзал.
Мамандардың айтуынша, баламен сөйлескенде аралас тілді қолданып, сөздерді бұзып айту олардың жасына қарай тезірек сөйлеп кетуіне кедергі болады. Мұндай ойды әңгіме барысында психолог маман Гүлден Ақмағамбетова да тілге тиек етті.
– Бала тілінің кеш шығуына біріншіден, медициналық факторлар әсер етуі мүмкін. Ал енді психология жағынан алар болсақ, бұл, әрине, қазіргі таңда ата-ана мен бала арасындағы тығыз қарым-қатынастың аздығы деуге болады. Баланың тілі жасына қарай шығып, сөздік қоры көп болу үшін онымен жаттығулар жасап, сөйлесу керек. Менің бір байқағаным, қазір ата-аналар үйде де, түзде де баласына ұялы телефон, планшет ұстатып қояды. Телефонға телмірген балалар, біріншіден, көздеріне зақым келтірсе, екіншіден, олардың сөйлеу процесі баяулайды. Осындай олқылықтардың алдын алу үшін ата-ана бір мезгіл телефонға шектеу қойып, баламен емін-еркін сөйлесіп, оның тілінің дұрыс шығуына көмектесуі керек, – дейді Гүлден Ақмағамбетова.
Айта кететін тағы бір қызықты жайт, тілдің дұрыс дамуына балалардың сүйек мүжуі де оң әсер етеді. Мамандар ет жеп, сүйек мүжіген кезде ауыз қуысының бұлшық еттері ширап, баланың артикуляциясы жаттығатынын алға тартады. Тілі шұрайлы қазақ халқының бүгінгі ұрпағы сөзге шорқақ болып қалмасын десек, бұл дертпен қоғам болып күресуіміз керек. Ушыққан мәселенің уыты қайтпаса, тілінде кемістігі бар балалардың қатары көбейіп, ұлт болашағына айықпас кесел болып жабысуы да ықтимал.
Алма ҚУАНДЫҚҚЫЗЫ,
“Солтүстік Қазақстан”.
