Ескі альбом
Валентина Әуезованың естелігінен
Ол – студенттердің сабаққа қатысқан-қатыспағанын тексермейтін, еркін де рахат кез еді. Сондықтан бір бөлімде оқысақ та, бір-бірімізбен апталап кездеспейтінбіз. Оның үстіне Мұхтар Омарханұлын әдебиет пен шығыстану факультетіндегі лекциялар ерекше қызықтыратын, ал мен тіл мен ежелгі әдебиетті жақсы көретінмін. Міне, сол себепті университетке келгенде қайда екенімізді бір-бірімізге хабарлау үшін оңтайлы амал іздестірдік. Біздің әйгілі университетіміздің дәлізінде студенттердің хат-хабарына арналған ашық ұялы сөре бар еді. Мұхтар Омарханұлы біздің хаттарымыздың мазмұнын ешкім түсінбес үшін маған араб харпін үйретті. Менің құрбыларым мен достарым неше түрлі әзіл өлеңдер жазып, біздің «ұямызға» тастап кететін. Мысалы, мынадай мазмұндағы өлеңдерді жиі кездестіруге болатын – Мұхтар Омарханұлының есімін өлеңге қосқан алғашқы шумақтарын қазір ұмытып қалыппын, бірақ арғы жағы былай жалғасатын:
Вспоминала, глядя в святцы,
Всех святых ее семья.
Валентина не зевает,
Она к милому бежит.
Он в седло ее бросает,
Взмах нагайки, конь летит.
Слышен жаркий, страстный шепот…
Поцелуй раздался вдруг…
Все сильнее, конский топот,
Все звончей подковы стук.
Вот блестит река, как шашка,
Тут кочевники живут.
Уж зарезали барашка,
с кумысом пенится чаща,
Здесь давно, давно их ждут.
Екінші бір өлең «Баллада о Мухтар-бэй» деп аталатын. Ол тура Пушкиннің шығармасындағыдай: «Богат и славен Мухтар-бэй, его стада необразимы…» – деген жолдармен басталатын. Ал ары қарай:
Ему сказал один мудрец,
Седой качая головою:
– О, Мухтар-бэй, продай овец,
И съезди в Питер за женою,–
деп жалғаса беретін.
Мен мұны Мұхтар Омарханұлына оқып бергенімде ол тіпті езу де тартпады. Бар-жоқ айтқаны: «Ұйқасы баяндауыштан ғана құралған нашар өлең», – деп жаратпағанын білдірді.
Университеттегі біздің алғашқы тоқсанымыз осылайша өткен еді. Қысқы демалыста Мұхтар Омарханұлы ауылына қайтып кетті. Сол жолы оны Семейде оқытушылық қызметке алып қалды. Содан ол Ленинградқа 1925 жылдың күзінде, мен соңғы курста оқып жүргенде бір-ақ келді. Біз университетке бір жылы, бір бөлімге түссек те қатар оқудың (бір мезгілде) реті түспепті. Сондықтан да мен оның Ленинградтағы оқуы туралы ештеңе айта алмаймын.
Мұхтар Омарханұлы 1925 жылдың қыркүйегінен 1927 жылдың мамырына дейін Ленинградтағы Васильев аралындағы үйде пәтерде тұрды. Әлкей Марғұлан мен семейлік Мұхаммед Хабибуллин үшеуі екі бөлмелі пәтер жалдады. Тамақты көбінесе өздері пісіретін. Олардың бақытына орай жылқы етін сататын бір іскер татар ашқан дүңгіршек үйдің іргесіне тиіп тұр еді. (Бұл жаңа экономикалык саясаттың кезі болатын). Ол дүңгіршектің тұтынушыларының дені – мысықтарына арзан ет іздеген ленинградтық бәйбішелер мен кедейқолды студенттер еді. Кейіннен Мұхтар Омарханұлы менің тамақ жасауыма соншама көп уақыт жұмсайтыныма ылғи таң қалатын. Ал олар ас дайындауға онша бас қатырып жатпайтын. Лекцияға кетіп бара жатып етті қазанға салатын да, астына от қойып, жөндерімен жүре беретін. Қайтып келгендерінде түскі тамақтың буы бұрқырап тұратын.
Үшеуіне ортақ бір қазан, бір примус және қоңыраулы сағат бар еді. Біз үйленгеннен кейін енші бөліскеңде әлгі примус бізге бұйырды.
1926 жылдың жазында Мұхтар Омарханұлы өз ауылына соңғы рет барып қайтты.
1926 жылдың күзінде біз өз тағдырымызды қосуға бел байладық. Мұхтар Омарханұлы алдағы уақытта не күтіп тұрғанын ескертуді өзіне парыз санаса керек, маған біраз жайларды түсіндіріп берді. Соның ішінде есімде қалғаны – Семей қаласында жол-жөнекей жолыққан бір балгердің өзіне бал ашып бергені, өзінің алдағы өмірінің қалай өтетіні туралы әңгімесі. Сол балгердің аты-жөнін, болмаса оған қалай кездескенін Мұхтар Омарханұлынан сұрап алмағаныма әлі де өкінемін…
Әлгі балгер әдеттегідей алақандағы сызықтар арқылы емес, Мұхтар Омарханұлына харпі таныс емес бір кітаптағы жазу арқылы болашағын болжап беріпті. Мұхтар Омарханұлы көзін сәл қысыңқырап тұрып: «Оның айтуынша, мен өте, тіпті асқан атақты адам болады екенмін», – деді. Көріпкел оған: үш рет некеге отырасың, үйленгеннен соң үш жылдан кейін үшінші әйелің дүниеден қайтады немесе мәңгілік айырыласың. Бұл сенің соңғы үйленуің болады, бұдан кейін қайтып үйленбейсің. Сен елу алты жаста жарық дүниемен қоштасасың және туғаныңнан бастап үш рет тәніңе пышақ тиеді-міс» – депті. Мен Мұхтарға: «Мүмкін менің пешенеме өмірің қысқа болсын деп жазылған шығар. Сондықтан да қалған өмірімізді бірге өткізейік» – дедім.
Алайда осының барлығы соқыр сенімге негізделген наным мен ырым сияқты көрінгенімен, көріпкелдің меңзеген мерзімдері біздің тіршілігіміздің қиын да күрделі кезеңдеріне тұп-тура келіп отырды. Үш жыл бірге тұрғаннан кейін ол тұтқынға алынды да, мен Мұхтар Омарханұлының өмірінен ысырылып қала бердім, көз жаздырып кеттім. 1953 жылы тура елу алты жасқа келді… Міне, сол 1954 жылы маған жазған хатының бір үзіндісі мынау: «Бәлкім, сен сезіп те жүрген боларсың. Өміріміздің өткен қиын белестерінде, әділетсіз жазаға ұшыраған жылдарда мен сен үшін қатты толқыдым. Сені қайғыға батырып, балаларыммен бірге қаражатсыз қалдырмас үшін мың өліп, мың тірілуге бармын. Әйтеуір, шейіт боп кеткенше сендерге біраз талғажау болатын қаражат қалдырып, алаңсыз өтсем деп тілеп едім» – депті онда.
Мұны еске алып отырған себебім, сол бір жылдардан кейін әлгі көріпкелдің айтқандары туралы ешқашан да екеуара әңгімелесіп көрмегенмен, сәуегейдің сөзі Мұхтар Омарханұлының ойынан кетпепті. Өйткені Мәскеуге аттанып бара жатып ол маған: «Бұл менің соңғы операциям, менің үшінші рет пышаққа түсуім» – деді. Ол өзіне жасалған операцияларды санап жүріпті: Семейде соқырішекке жасатты, одан кейін Мәскеудегі Рыжих жасаған операция, енді міне, үшінші және ең соңғы операцияға тәуекел етіп, өзінше ырымдап отыр.
Ол мұны әлдебір көтеріңкі көңілмен, бейне бір ауыр жүктен құтылып жеңілдеп қалған адам сияқты әзілдей айтты. Мұның соңының кайғыға әкеліп соқтыратынын кім болжап білді дейсің, әлдебір кесірлі дерттің алдын алатын сақтық операциясы деп түсіндік қой, оны ешкім де қауіпті қадам деп ойлаған жоқ. Ал оның өзі болса: бұл менің соңғы рет «пышаққа ілінуім», ал содан кейін қауіп-қатерсіз тамаша өмір сүремін деп есептеп, ерекше қуанып жүрді.
(Құлтөлеу Мұқаш)
