Тақырыпты дұрыс қойдым ба, әлде еститін құлаққа, оқырманға сәл бір түрлі естіліп, бір түрлі оқылатын сияқты ма «Балуан Шолақтың Ақбозы». Ендеше, әлқисаны сөзді, әріден бастайық. Балуан Шолақ жайлы бүгінге дейін біраз ағаларымыз жазып, келер ұрпақтың еншісіне тастап кетті. Сәбит Мұқанов, көкшетаулық өзіміздің классик ағамыз (жатқан жері жарық болсын) Естай Мырзахметов, біртуар қалам иелері ғасыр тоғысында зерттеу жүргізіп, біз бен сізге жеткізді.
Жасыратыны жоқ, бүгінгі ұрпақ кітап оқуды, оны талдауды қойды дейміз. Бірақ, ішінде руханият дүниесінің тұнығына мейірі қанбай жүрген ой жарыстырып, заман талабын бірге меңгеріп жүрген зерттеуші азаматтарымыз да бар, жоқ емес, тәубе! Бар. Бұлар қазақтың болашағы деп кәміл сенуге болады. Жаппай жасанды дүниеге иек артып кетсек, томдап шығып жатқан кітаптардың қажеті қанша деп ойлаушы едік? Жоқ, жаңсақ айтып, күпірлік қып, пікірімізді байыптамай, күмәнді ойдың жетегімен орға жығыла жаздаппыз ғой.
Үлкен басқосу жиын өтті. Алқалаған аға буын, сосын жастар жағы көп… Дөңгелек үстел басында әңгімені Көкшетау төңірегінен шыққан атақтылардың жайында сөз қозғалды. Сәкен Сейфуллин, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ, т.т. Кейде ел аузынан шыққан бірдеңені шала-жансар естіп алып, көзі көргендей, қол қойғандай ғып соғатын аға буындардың арасында да жетерлік.
— Балуан Шолақтың руы Үйсін, Атығай Қарауылдың баласына «кірме»,- деді үстел басында өзбектің тақиясын киіп, шәлтиіп сөйлеп отырған ағамыз, жөткірініп ап, сөзін бастады. Есті сөз айта ма деп, аузына телміріп отырғанбыз.
Үндесең, үйдей бәлеге жолығасың. Оның үстіне, қазір ағамыздың асығы алшысынан түсіп тұр. Біраз кітап жазып, тарихқа еңбегі сіңіпті-міс. ХХІ-ші ғасырдың нөмері бірінші ғұламасы. Түбі қай жақтыкі екендігін айтып еді сол кезде, бүгінде есімде жоқ.
— Балуан Шолақты “казактар” атып өлтірген. Оның ақбоз аты, жарықтық, есті жануар болған екен. Бір байдан қалап сұрапты-мыс, бай тегін бермеген, ақыры, казак байының сексен өгізін ұрлап, Атбасар базарына айдап апарып сатып, пұл ғып, сол ақшаға ақбоз атты алған,- дейді.
Ал керек болса, сонда дедім, шыдай алмай:
— Сәбит Мұқановтың Балуан Шолақ кітабында басқаша суреттейді ғой деп едім. Ытырына қарады. «Қызылдардың барып кел, шауып келі, атып келі, асып келі болған Мұқанов көп дүниені өтірік жазған, мен білем бе, әлде көкаяз сен білесің бе?»-деп танауы делдиіп сұс қабақ танытты.
Шікірейіп, шәлтиіп қозы қарны қомпиып қолтығы көтеріліп отырған зерттеуші ағама «бәлен» деп айта алмадық. «Ауыз өзімдікі» деп біраз лағып сөйлейді. Үкілі Ыбырайдың зиратын іздеп жүрмін, тағы да тағы. Қысқасы, дөңгелек үстелдің басынан кетуге асықтым. Бұл оқиға осыдан төрт -бес жыл бұрын шамасында болған-ды, күні есімде жоқ.
Тырнағынан темір таты кетпеген колонизаторлық уақытта өмірге келіп, тарихты Куликов шайқасынан әрі аспай, қазақтың бай-бағландарын жамандап даттап қаралаған уақытта дүние есігін ашқан кейбір аға буындарымыз тарихқа қиянат жасауды әлі де қоймай келе жатыр. Әрине, мен зерттеуші емеспін. Бірақ, әлемдік ақпарат бетін, оның ішінде тарихи танымдық дүниелерді көптеп оқып, шамам келгенше “конспекті” жазып салмақтап отыратын әдетім бар.
Ағамның бүгінде өзі бар ма, жоқ па білмедім. Бірақ, Балуан Шолақ туралы өткенде киноны көріп отырып, сценарийді жазған адамның аздап болса да бояп жіберген тұсын қайталап қайта көрдім «Ғалия туралы» тұстарын. Бұған алдағы уақытта бір айналып соғармыз. Сосын, сол ағамның сөзі тіліме оралып, ал кеп ұйықтай алсамшы. Сөзі шырын дейтін кейбір адамдардың ойы мырың боп, сөздеріне сеніп ұрпақ тарих сахнасында адасып қалмас па екен деп.
Иә, Ақбоз аттың иесі -Нығметжан бай. Өткенде жазып қойған конспектілерімді жинап біраз дүниелерді қайта қопаруға тура келді. Бурабайдың солтүстіге қарай қоныс тепкен -Мезгілсор ауылы бар еді. Бүгінгі таңда, бірер үй ғана түтін түтетіп отыр. Сонау тоқырау уақытта заманның алғашқы “ақ сойылына” жығылмай тұрып ауылда әжептәуір түтін болатын-ды. Қыс болса жолы жабылып, жаз болса көлігі болмай ақыры ауыл жан-жаққа көшті.
Бәрі жан бағу үшін қалаға көшті я болмаса жақын ауылдарға қоныс аударды. Осы ауылда туып -өскен Сейтқожа есімді ағамыз біраз тарихты біледі деген соң хабарластық. Дала қосында жастайынан жылқы бағып, ақсақалдардың аузынан дүниелерді жинап, көкірегіне қаттап алған ағамыздың жасы жетпістен асса да, тіл-аузымыз тасқа әлі де ойы ұшқыр,жады берік екен.
-Аға, осы Балуан Шолақтың атының иесі Нығметжан бай дейді ел. Сол кісі туралы білеріңіз бар ма? дедім.
-Ол ат иесі Нығметжан бай екендігін білмедім, бірақ кітапта солай жазылады. Сонымен қатар, ел аузында Даңқой руынан шыққан атақты екі байдың есімі күні бүгінге дейін кеңінен айтылып жүр. Нығметжан, Тәшен деген. Екеуі де ірі байлар болған. Біреуінде -6000, екіншісінде -7000 бас жылқы болыпты. Бұл кісілердің жайлауы “Ленинград ауданы” баяғы, үлкен Қараой,кіші Қараой көлдері қазіргі Байтөс ауылының орны дейді. Бұл жайында білетінім осы,-деп сөзінің тоқтерін айтты.
Ал енді, үш жүздің басын бір байрақтың астына жинаған Абылайханның сенімді серігі болған Ақылбай байдың да руы да даңқой. Бүгінгі көпшілік Абылай заманындағы Ақылбай мен Балуан Шолақ заманындағы орманшы Ақылбайды айыра алмай жатады. Ақиқатында Абылайдың әскерін атпен, азық түлікпен қамтамасыз қылып отырған Ақылбай бай екендігін бүгінгілер білуі екіталай. Бұл жайында ақ -қарасын айырып «Егемен Қазақстан» газетіне ақын, Қорғанбек аға Аманжол жазған болатын.
Ал енді Нығметжан байға оралатын болсақ, атақты Балуан Шолақпен екеуі әзілі жарасқан құрдас екен. Балуан Шолақ, Нығметжан байға сөзін өткізіп жүрген жан. Оның үстіне ел еркесі, халықтың ардақтысы Балуан Шолақ болса, Нығметжан бай, бір атты атымтайлық қып балуанға сыйлап жіберуі де мүмкін ғой.
Базарға әкелген елу аттың ішіндегі қолға үйретілмеген жабайы жылқы.
Жылқышыларының шамасы келмей, жүген-ноқта тимей шу асауға айналған ақбоз атқа балуан қатты қызығады.
Әкесі, Баймырзаның малға кедей болса да, ар сақтаған адам. Балуан Шолақ болса, отарлаушы үкіметтін қысастығын ерте көріп есейген жігіт. Бала кезінен арманы ел алдында серілік, сыпалық құру. Оның үстіне атақ-даңқы шығып, ел ішінде «Балуан Шолақ» атанған.
Ал енді, атақты жазушысы Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолақ» атты туындысында, қыпшақтың «Түйе балуанның» жеңген соң, паң Нұрмағамбет бір елге ,екі -Нұрмағамбет көп болар деп «Балуан Шолақ» атын берді деп жазады. Көкшетаудың қадірлі жазушысы, өзіміздің ағамыз жарықтық Естай Мырзахметов, Балуан Шолақпен дәмдес, дастарқандас болып мәжіліс құрып, көзін көрген ертедегі қазыналы қарттардың аузынан жазып алған әңгімеге сенсек, Балуан Шолақ Сағынайдың асына бармағандығын айқындап дәлелдеп тұрып айтады.
Яки Балуан Шолақ 1864 жылы -тышқан жылы туған. Құлагердің осы аста өлуі 1876 жыл. Демек Балуан Шолақ он екі жаста. Атам қазақ «он үште отау иесі» десе де. Қанша балуан болса да, Нұрмағамбет түйе балуанмен күресуі екіталай, себебі буыны қатпаған бала, есті жұрт «баланы» Түйе балуанмен күрестірмейді.
Демек, Сәбең жарықтық әдеби типтендіру арқылы бояп жіберген ғой деймін. Бұл жерде айдай ақиқат, шын сөз Есағамыздың жазғаны. «Көгалдайдың Көкшақпағы» 128 бетте айқындап Естай Мырзахметов суреттейді.
Ал енді Балуан Шолақтың сенімді серігі һәм есті жануары болған Ақбоз аттың иесі Нығметжан байдың бүгінде ұрпағы үрімі бар ма, жоқ па ол жағынан хабарсызбыз. Бірақ, Бурабайдың етегінде тұрған Қызылағаш (Абылай-хан ауылдық округінің ескі мешіті) Нығметжан байдың қызылдар келгенде ең бірінші болып кәмпескеге ілінген үйі деген ел аузында аңызға бергісіз әңгіме бар. Бір ғасырдан астам уақыт өтсе де қарағайы шірімей, шаңырағы бүгілмей тұрған бұл үй бүгінгі таңда өткен уақыттың жәдігеріндей боп бізге жетті.
Сол кезде ақысына келісіп балташы Дулат пен Құсайын бастаған (әрі қарай кімдер болғандығын білмедім Ж.О) Нығметжан байға осы үйді салыпты. Дүниенің беті бүлініп, арты ойранға ұласып, астан-кестен болатының бәлкім қалың қос жылқы ұстаған Нығметжан бай аңғармай қалды ма, ол жағы тағы да беймәлім. Әйтеуір, бұл «ескі мешіт» қызылдардың қолына өткен соң мектеп, ауыл кеңсесі, бертін ел ақсақалдарының ұйғарымымен -ауыл мешіті болып еді.
Балташы Құсайын атамыздың бүгінгі ұрпағынан сұрастырып көрдім.
Там-тұм болса да әкелерінен естігені бар ма екен деп. «Қандай байдың үйі екендігін білмедім, бірақ әкеміз айтып отыратын жылқысы көп бір байдың үйі екен. Балтаны шебер меңгерген, қолынан іс келетін, үй тұрғыза алатын жігіттерді ақысына келісіп осы үйді салып, ақыры төңкеріс болып ішіне кіре алмай кетіпті»,-дейтін әкеміз дейді, атасы туралы әкесінен естігенін айтып.
Демек, ұзын-ырғағымен ақырын жүріп тарихтың соқпағымен әрі қарай қуалап баратын болсақ бұл үй -Нығметжан байдың үйі болуы мүмкін. Бұл жөнінде әзірге нақты дерек жоқ. Ол кезде құжат дегенді білмеген уақыт.
Балуан Шолақ ақбоз атты, казак-орыстарының сексен өгізін ұрлап, оны базарға пұлдап сатып, Нығметжан байдан сатып алған деп қисынсыз әңгіме айтып отырған жаңағы зерттеуші ағамыздың жаңсақ бірдеңені оқып ап, білмей жатып айтуы жанға батады.
Ол заманда да қылышынан қан тамған кезең болған. Қазақ даласына келіп, билік орнатып отырған патшаның айқайы қатты атарман-шабармандары, Балуан Шолаққа сексен өгізді базарға сатқызып қойып, сыртынан бағып отыра ма? Жоқ, әрине отырмайды. Оның үстіне елдің еркесіне айналған Балуан Шолақ талтүсте ұрлықтың малын базарға салып ақылынан алжасыпты ма? Мұндай қисынсыз әңгіме айтып, жастардың санасына саңылау түсіріп, көр-жерді құрап кітап шығарып жатқандар көп.
Ал енді Сәбит Мұқанов заман ырғағына қарай икемдеп жазуы да мүмкін. Себебі, цензураның қатты уақыты. Әрбір шыққан туындыны бақылап, електен өткізіп, сұрыптап қарайтын арнайы адамдар болған. Бірақ, ақиқатында «ауылың кеп» өрттеген патшаның адамдарына деген бала Нұрмағамбеттің жүрегіне орыс империясына қарсы қан қатқандығы шындық.
Желектей желпіп желіңді,
Желқомдай жыртып жеріңді,
Түбіттей түтіп бұлтыңды,
Таспадай тілдім толқынды,
Бағынбай енді нең қалды, —
деп Тайыр ақын жырлағандай, қиын уақыттың мезеті. Қара жер хабаршы болмасын, бүгінде Сәбит Мұқановты жерден алып, жерге салып даттап, қаралап жамандап жатқандардың қарасы қалың. Әйтеуір, бірер кітап бетін ашып, Сәбеңді жамандау арқылы елге танылып қалуды мақсат еткен жас пен кәрі де шек жоқ. Сәбит Мұқанов атамыздың «Өмір мектебін» оқып ап, оны жүз сексен градусқа бұрып, лақап аты «Қарабөрік» болған, Көкшетауда аштарды пулеметпен атып, қырып салған деген ақ-қарасы белгісіз, айқындалмаған әңгімелерді жиі естіп кеттік.
Егер Сәбит Мұқанов, расында да, қиянатқа барып, өз халқын қынадай қырып тастаса, ел аузында: «Бұл баяғыда аштық жылдары елді қырған!» деген біреу болмаса, біреудің аузынан салқын сөз қалатын еді. Бұл енді бүгінгі біреулердің айтып жүрген сандалбай сөзі де болуы мүмкін. 73 жыл өмір сүріп, 56 жылын «қалам қызметіне» арнаған Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебі» кітабында Солтүстік Қазақстан облысының уақыт талабымен атауы өзгеріп кеткен біраз ауылдардың байырғы атауларын біліп, оқып отырып аңғаруға болады. Соның ішінде «Балуан Шолақ» туралы жазған туындысының орны бөлек.
Ал, енді Нығметжан байдың анау-мынау емес, осы өңірге есімі белгілі бай болғандығын сөз басында айттық. Қазақ қазақ болғалы сыйлы адамының иығына шапан жауып, астына ат мінгізу дәстүрі күні бүгінге дейін сақталған. Оның үстіне, Нығметжан бай мен Балуан Шолақ құрдас дедік. Базарға елу атты әкеп сатам деп тұрғанда, асау атты жүгенсіз мініп, бас асаулығын былай қойып, жуасытып алып келген балуанға қалайша бір атты сыйға тартпады?
Ал, енді Сәбең жарықтық, сол кездегі талаптың үдесінен шыға алмай байларды сараң, сүйкімсіз қылу мақсатында солай деп жазуы да мүмкін бе, мүмкін… Өйтпесе, тағы да сөз полициясы «Мына жерің тым өрескел, саясатқа сәйкес келмейді» деп айтатындығы баршамызға аян.
Мыңдап жылқы айдап жүрген Нығметжандай байларға бір ат деген немене!? Төлінің басы болса бір сәрі!.. Балуан Шолақ оның үстіне ел еркесі, халқыңның ардақтысы, дүйім елге аты мәшһүр. Дақ түспеген көңілді, жара қылған заманның уақытымен үндесіп, ықпалды күштерден ығып, бәлкім, Сәбит Мұқанов атамыз солай суреттеп жіберді мекен деген маған ой кеп отыр.
Ақиқатында, Ақбоз атты Нығметжан бай құрдасына сый ғып берді деген дұрыс болар еді!.. Сан-саққа жүгіртіп, бүгінгі ұрпақты адастырмай. Сексен өгізді ұрлап, оны базарда сатып алды деген бос әңгімені тыңдаған бүгінгі ұрпақ тоқсан әйел толғатқанда ғана дүниеге келетін – Балуан Шолақтай ерді заманның ұлысы емес, ұрысы болған деп тануы мүмкін ғой…
Сондықтан да, неғұрлым балуанның ақ, адал жан екендігін жиі айтып, жазып отырғанымыз абзал. Балуан дүние жинаса, күрестен түскен бас бәйгені жамбасына басып ап, байып, шалқып-толқып өмір сүрмес педі!? Жоқ, қолына тиген бәйгені сол жерде қыл үстінде ел-жұртқа бөліп бергендігін қай автордың кітабы болса да айқын, анық жазылған.
Қазақтан бас көтерер «ел жақсысы» шықса, соңынан шырақ алып, өкшелеп түскен отаршыл империяның басты нысанасы ел ардақтылары болған. Қалайда көзін жойып, абақтыға қамап я болмаса айдауға салып құрту арқылы саясаттарын оңтайландырып отырған. Нәтижесінде қызылдар билікке келген кезде, бұл саясаттың соңы алаш қайраткерлерін абақтыға қамап, Сібірге айдауға ұласты…
Бурабайдың Жеңісі парақшасынан
