Көркем сөздің қадірі ешқашан маңызын жоймайды десек те оның насихаты болмаса халыққа – оқырмандарға жетпей қалып жатады. Әдебиет әр заманда әртүрлі жолмен жасалып, таралып, насихатталды. Баяғыда қазақ әдебиеті жыр-терме, толғау-дастан күйінде жырау-жыршылардың орындауымен ел арасына тараса, ХХ ғасырда әдебиет біржола жазба түрге көшіп, халық әдебиетті кітаптан оқуға қалыптасты. Міне, содан бері қаламгерлер мен оқырмандар арасында берік рухани байланыс орнаған еді.
Әрине, кеңестік дәуірде әдебиет мемлекет саясатының бір құралы ретінде өмір сүрсе де онда халыққа қажет – адам жанын ізгілікке тәрбиелейтін, рухани талғамды өсіретін көркемдік деңгей болды, ұлттың өзін-өзі тануына, адамгершілік мұраттарына талпындыруға қызмет етті. Десек те, мұның бәрі мемлекеттің күшімен жүзеге асқаны шындық. Сол кезде «Жұлдыз», «Жалын» журналдары, «Қазақ әдебиеті» газеті секілді санаулы әдеби басылымдарымыз болса да сол санаулы басылымдар жер бетіндегі бар қазақты ұлттық әдебиетімізбен таныстырып отырды. «Жазушы», «Жалын» атты екі баспа бүкіл қазақ кітаптарын басып шығарып, қалың оқырманды әдеби кітаптармен қамтамасыз етті. Мерзімді әдеби басылымдардың таралымының алды 200 мыңның үстінде болса, көркем әдеби кітаптар 20 мыңнан 100 мыңға дейін жетті. Бұлардың бәрі де мемлекеттік қаражатпен шығарылып таратылып отырғандықтан әдебиетті жасаушы қаламгерлердің жағдайы жақсы болды, газет-журналдар мен кітаптардың бағасы да қымбат болмады. Кітаптарды кітапханалардан алып оқуға да, поштамен жаздырып алуға да жағдай жасалды. Алайда ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында Кеңестер Одағындағы Қайта құру үдерісінен кейін біртіндеп ұлттық басылымдар мен кітап өндірісі елдегі экономикалық қиыншылықтар себебінен тоқырауға ұшырай бастады. Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы онжылдықта әлсіреп қалған экономика бар күшін елдің рухани қажеттілігінен гөрі әл-ауқатын көтеруге жұмсағандықтан халықтың кітап оқуға деген ықыласы да төмендеді және көркем әдебиетті насихаттау жұмысы өте құлдырады. Елдегі жағдай осындай болған соң бұрын азды-көпті өзге тілдерге аударылып басылып, тіпті шетелдерде шығып жататын қазақ әдебиетінің таралу, насихатталу жағдайының әлемге таралуы туралы әңгіме қозғаудың өзі артық еді…
Жаңа ғасырда экономикасы қалыптасып, елдің әл-аухаты көтеріле бастаған тұста мемлекет баспасөз бен кітап шығару ісіне қайта бет бұрды. Содан бері қазақ ақын-жазушыларының, ғалымдарының кітаптары мемлекеттік тапсырыспен жарық көріп, азды-көпті қаламақы беріліп келеді, елімізде халықтың кітапқа қызығушылығы да артты, кітап дүкендерінде қазақ тіліндегі әдебиеттер көптеп сатыла бастады. Бұл қаламгерлердің еңсесін көтеріп, шығармашылықпен тұрақты шұғылдануына біршама серпін берді. Десек те, бүгінгі заман талабы басқа, жақсы шығарма жазылып жарық көргенімен оның насихаты жеткілікті болмаса, әдебиетіміз елдің ішінде де, сыртында да танылуы қиын. Сондықтан бұдан былай әлемдік үрдістерге қосылып, біздің қаламгерлер де әдеби агенттердің қызметін пайдалану керек!
Әдеби агент деген – қаламгерлер мен баспалардың арасындағы делдал. Әдеби агенттің функцияларына мыналар жатады: лайықты баспагерді табу, кітап шығару мүмкіндігі туралы келіссөздер жүргізу, заңды түрде құзыретті келісімшарт жасау, авторға тиесілі барлық төлемдерді қадағалау, аударма құқығын сату, фильмге бейімдеу, аудио кітаптарды жазу және т.б. Кейбір әдеби агенттер өз клиенттеріне редакциялық және маркетингтік қызметтерді де ұсынады.
Әрине, әдеби агенттер де тегін жұмыс істемейді, олар қаламгерлерге көрсеткен қызметі үшін түскен пайданың 10-20 пайызын алады. Шетелде әдеби агенттер авторлардың кітабын ел ішінде сатылымының 15, шетелдегі сатылымының 20 пайызына иелік етеді. Ал әдеби агенттер аударма құқығын сатуды белгілі бір елде жұмыс істейтін қосалқы агенттер арқылы жүзеге асырады. Біріншісі, жазушыны, екіншісі, баспагерді табады. Мұндай жағдайда сатудан агенттерге түсетін пайда агент пен субагент арасында екіге бөлінеді.
Әдеби агент ұғымы біздің елге тәуелсіздіктен кейін танымал болды. Бұл туралы басында әдеби агенттер танымал жазушылармен ғана жұмыс істейді деген түсінік болды. Тіпті, бұл жайында пікір білдірген қазақтың аса көрнекті ақындарының бір Фариза Оңғарсынованың өзі «Әдеби агент деген бар, ақын-жазушыларға қызмет етіп, оның шығармашылығын насихаттайды, танымалдылығын арттырады» дегенді бірінші рет естіп отырмын. Егер ондай агенттер болса, тек бай жазушыларда ғана болатын шығар, себебі оларға да жұмысының ауқымына орай ақша төлеп отыру керек қой. Бізде ондай жазушы не ақын бар дегенге сеніңкіремеймін.
Бұрын әдебиетшілер бюросы деген үкімет қаржыландыратын мекеме болатын, ол жазушылардың халықпен кездесуі үшін іссапарлар ұйымдастырып, қаражат төлейтін. Егер сол секілді мекеме болса бірсәрі, ал жеке жазушының агент ұстауы бізде мүмкін емес» дегені бар. Бірақ шын мәнінде әдеби агенттер мықты болса, көркемдігі жоғары, жаңа бағытта шығарма жаза алатын қаламгерлерді әлемге таныта алады. Мәселен, шетелдік кейбір әдеби агенттер өздерімен келісімшарт жасасқан талантты бірақ танымал емес қаламгерлердің шығармашылығын кең насихаттап, жақсы жарнамалауы арқасында Нобель сыйлығының иегері болған жазушылар да бар.
Кітапты коммерциялық жолмен насихаттап, танытып, пайда табуды ең алдымен бастаған ағылшындар екен. Олардың әдеби агенттігі 1875 жылы пайда болған. Ал қазір Лондон қаласында кітап нарығында жүзден аса танымал кәсіби әдеби агенттік еңбек етіп жатыр. АҚШ-та ең алғашқы әдеби агенттік 1893 жылы құрылса, қазір олардың саны мыңнан асқан. Ал 1967 жылы Аустралияда тұңғыш рет әдеби агенттік ашылса, бүгінде ол елде 20-дан артық әдеби агенттік өз жұмысын жолға қойған.
1972 жылы 2 шілдеде Мәскеу қаласында туған, ресейлік әдебиеттанушы, прозаик, әдеби агент Ирина Стояновна Горюнова (2006 жылдан Ресей Жазушылар одағының мүшесі. 2007 жылдан Халықаралық ПЕН-клубтың мүшесі. Мәскеуде тұрады) табыстары айта қаларлықтай. Кітап шығару саласындағы агенттік қызметінің жеті жылында Ирина Горюнова ең танымал және табысты ресейлік әдеби агенттердің біріне айналды. Ирина Горюнова әртүрлі жанрдағы және әртүрлі аудиторияға арналған (ересектерге де, балаларға да) қолжазбаларды басып шығаруға ықпал етеді, Иван Охлобыстин, Гарик Сукачев, Татьяна Догилева, Аркадий Инин, Наталья Павловская, Роман Фад, Инна Бачинская, Валерий Бочков, Петр Власов, Алексей Лисаченко сияқты жаңадан бастағандармен де, жұлдызды авторлармен де жұмыс істейді. Оның авторларын ЭКСМО, АСТ, «Астрель Санкт-Петербург», «Время», «РИПОЛ Классик», «Питер» баспасы, «Клевер», «Вече», «Детгиз», «Антология» және т.б. сияқты беделді баспалар шығарады. Олардың көпшілігі беделді әдеби сыйлықтардың лауреаттары атанды.
Ал өзімізге жақын елдер туралы айтар болсақ, аты әлемге танымал қырғыздың белгілі жазушысы Шыңғыс Айтматов кезінде Одақ көлемінде, сондай-ақ бірнеше шетелге танылған жазушы болғанымен оның шығармалары дүниежүзінің көптеген елдеріне аударылып, әлемдік танымалдылыққа ие болуына әдеби агент Рахима Абдуалиеваның еңбегі зор. Бүгінде ол белгілі қазақ жазушысы Дулат Исабековтің Ұлыбританиядағы әдеби агенті ретінде жұмыс істеп, соның арқасында қазақ жазушысының шығармалары Лондон театрларында сахналанып, Еуропаға танылып жатыр.
Шын мәнінде, біздің еліміздің қаламгерлерінің шығармаларын әлемге таныту оңай емес. Өйткені біз әлем жазушыларының шығармаларын қазақшалағанымызбен қазақ жазушыларының туындыларын әлем тілдеріне аударып тарату, насихаттау, таныту ісін әлі де жолға қоя алмай келе жатқан елміз. Бұл тарапта мемлекет қаржылай көмектесу арқылы Қазақстан Жазушылар одағының бастамасымен әлемнің алты тіліне аударылған алпыс қазақ қаламгерін шығармаларын айтуға болады. Бірақ нақты әдеби агенттермен жұмыс істемегендіктен біз ол шығармалардың аударма сапасы қандай, оны шетелде қабылдап жатыр, сұраныс, қызығушылық бар ма, сол аудармаға туындылары енген қайсы жазушыға қайсы ел қызығып жатыр – біз оны нақты білмейміз. Міне, осындай кезде әдеби агенттердің қызметі қажет.
Соңғы кезде біздің елімізде де әдеби агенттер пайда болып жатыр. Мәселен, елімізде Бақтыгүл Маханбетова ең алғаш «Bestseller KZ» әдеби агенттігінің негізін қалады. Оның айтуынша, біздің елімізде өте білікті аудармашы мамандар жеткіліксіз. Бизнес-форумдарына сырттан келуші инвесторлар мен қандастарымыздың пікірінше, біздегі аударма сын көтермейді. Сондықтан елімізде бұл іске жанашырлық танытатын меценаттар болмағандықтан қазақ әдеби агенттері жасаған жобадан түсетін пайданың қызығын шетелдік инвесторлар көріп жатқан көрінеді.
Бізде қазақстандық қаламгерлердің шығармаларын ел ішіне және әлемге таныту жолында Қазақстан Жазушылар одағы мен Қазақ ПЕН клубы секілді шығармашылық одақтар бар. Олар да шамасы келгенше қазақ көркемсөзін әлемге таныту жолында еңбектеніп жатыр. Бірақ олардың қай-қайсысы да кәсіби әдеби агенттіктерге мұқтаж. Ал елімізде құрылып жатқан әдеби агенттіктердің қайсысы болса да үлкен қаражат болмаған соң жобалары әлемге танымал болып жатқан жоқ. Демек, ұлттық әдебиетімізді дүниежүзіне танытамыз десек, еліміздегі әдеби агенттіктерге қаржылай қолдау көрсету керек. Өйткені қазақ әдебиетінің әлемге танылуына ендігі жағында әдеби агенттердің үлесі мол болмақ.
https://turkystan.kz/article/188461-edebietimizdi-elemge-tanytatyn-edebi-agentter/
