ӘҢГІМЕ

Бұрынғының қариялары әңгімені жақсы айтушы еді. Ет желініп, бата қайырылған соң, түн ортасы ауғанша ұзын сонар әңгімеге кірісетін. Бірінің сөзін бірі бөлмейді. Кезекпен кезек жалғастырып, іліп алып айта береді. Әңгіме арасында «пах, шіркін-ай», «ой, пәлі-ай», «беу, десейші» – десіп айтушыға дем берісіп отырады. Осындай әңгіме қызған шақты бізде күтіп жүреміз. Әкеміздің маңайынан ыңғайлы бір орын тауып, жата қалып тыңдаушы едік. Әкемнің еңбектен күстенген алақаны басымнан бір сипап өтеді. Оның өзі бір ғанибет, қандай рақат десеңізші…
Әрі қарай әңгіменің буына балқып, бір шытырман қиял әлеміне кіріп бара жатқандай сезінетінмін…
Осынау сағынышқа толы сағым жылдардан қалған естеліктей болып, үзік-үзік әңгімелер еске түседі кейде.
Мына қарт Қаратаудың күнгей жақ бетінде Сатыбалды деген шабандоз жігіт болған деседі. Кедейліктен тауқымет көрген балаң жігіт тақымы толып мінетін бір атқа жарымай жүреді. Байдың жылқысын бағатын Сатыбалдының көзі ақыры бір Қаралаяқ айғырға түседі. Көреді де есіл-дерті соған ауады ғой. Бай жылқысын тегін берген бе? «Басына бас айғыр, үстіне қос өгізіңді қоса бересің» деп кесіп айтады (қос өгіз, соқаға жегетін екі үлкен өгіз). Күні қарап отырған қос өгізімен жалғыз атын әкесі бермейді. Байғұс әке баладан мал аямайды-ау, әттең, қу жоқшылық қол байлайды да.
Қаралаяқ атқа қолы жетпесін білген Сатыбалды ас-судан қалып етпеттеп жатып алады. Мұны естіген баланың нағашысы іздеп келеді. Еңгезердей жиенінің етпеттеп жатқанын көрген балуан шыдай алмай баланың әкесіне:
– Шырағым, әр қазақ жиеніне бір бәсіре тай, қырық серкеш қарыз деген. Жасым болса келіп қалды, мойныма қарыз болмасын. Мен жалғыз атымды берейін. Сен қос өгізіңді бер. Қос өгіздің орнына соқаңды өзім тартайын. Ер мойнында қыл арқан шірімес, балаңды орнынан тұрғыз!» – деген екен жарықтық.
Сол Қаралаяқ атпен Сатыбалды Қаратаудың күнгей, теріскей бетінде көкпар бермеген көр тақым шабандоз болған деседі, – деп бір тоқтайды.
– Па, шіркін! Нағашы десе дейтіндей мәрт екен. Жиенім деп болысқанда сөзге тұрып үмітті ақтаған ерді айтсаңшы, – десіп әңгімеге разылығын білдіріп қолпаштай қолдап жатады көпшілік.
– Қараляқ аттың бір айыбы – тұяғы сәл жұқалау екен. Осыны байқаған Сатыбалдыға бақталас шабандоздар алдағы салымды тау бөктеріне, тастақты жерге шаптырмақ болады. Жақсы аттың тұяғын жарып, аяқтан қалдырмақ болған қара ниеттерін Сатыбалдыда сезеді. Ірі салымға бармай қалуға намыстанған жігіт ақыры амалын табады. Атының төрт тұяғына қойдың жас құйрығын екі күн бой байлап, тартып қояды. Құйрықтың майы сіңген тұяқ тастақты жерге шапқанда жарылмайды. Содан салым басталып, тоғыз салымды қатар салған Сатыбалды шабандоз бен Қаралаяқ атқа таңданбаған ел қалмады деседі. Салымның соңы алып қашпа көкпарға ұласады. Көр тақым Сатыбалды Қаралаяқ атымен шұбырта тартқанда соңына ат ілестірмей Суындықтың асуынан жалғыз қара болып өткен екен деседі.
Кейінірек Сатыбалды осы Қаралаяқ аттан тұқым алып қалмаққа үйірге жібереді. Алдына тегі жақсы деген биелерден таңдап салады. Жақсы атым қолды болып кетпесін деп күндіз-түні көзден таса қылмай күзетіп жүреді. Бірақ қанша аңдыса да Қаралаяқ айғырдың биеге шапқанын бір көрмейді. Сөйтсе, жануар биелерге таң білінбей ешкімнің көзіне түспей шабады екен.
– Нағыз текті жылқы екен-ау жануар. «Айғырды неден салсаң, атты содан мінерсің» деген бар ғой. Асылдың тұқымын үзбей үйірге салғаны дұрыс боған екен.
– Бұл Қаратау жотасының ең бір көрнекті тұсы Келіншек тау. Келіншек тау аталуы аңызда былай айтылады, – деп, ендігі әңгімені аңызбен, әпсәнаға бай теріскей даласына бұрады.
– Ертеде осы өңірді мекендеген бір бай жалғыз қызын тұрмысқа ұзатуға дайындалып жатады.
Жалғыз қызынан аянбаған бай, жасауды барлық нәрсенің ең құндыларынан, асылдан, алтыннан дайындатып, ең соңы иттің табағына дейін күмістеп барлық малын сарп етеді. Жол жарағы дайындалып жасауы түйелерге артылып, қызын шығарып салып жатқан бай: «Қызым, менен разы шығарсың, сен үшін барымды аямай алтыннан жасалған жасауыңды соңғы түйеме артып беріп жатырмын» – дегенінде қызы: «Итімнің итаяғы күмістен екен» – деп наразы сыңай танытқан көрінеді. Қызының тойымсыздығына ызасы келген бай «Тас болғыр, тас бол» – деп қарғаған екен. Содан келіншек бүкіл жасауымен тасқа айналған екен деседі, – деп тағы бір қайрады.
– Иә, Келіншектау Қаратаудың теріскей бетінде Мойынқұмның жиегінен қарағандағы көрінісі. Бұл өзі исі қазақ жұртына танымал аңыз. Шынында аңғарып қарасаңыз тау ортасында бойшаң келген сәукеле киген келіншек, айналасында түйелер мен өркештері, жасауы тізбектелген көріністі байқауға болады. Оған табиғаттың әртүрлі түске бояуы ерекше әсемдік береді. Бұл аңыздың тәрбиелік мәні – ашкөз болмауды, барға қанағат қылуды, тойымсыз болмауды меңзейді. «Араныңды қанша ашсаң да, бұйырғанынан артық жей алмайсың», – деп өткен бабаларымыздың әрбір аңыздарынан, әрбір атауларынан осындай тағылымға толы дүниелерді аңғаруға болады, – деп әңгіме айтушыны қолдай қуаттап, сөзін толықтыра отырысады.
– Айналаға байыппен қарасаңыз ғибратқа толы
дүниелер көп қой. Біздің Созақ ауданы жартылай шөлейтті аймаққа жататындықтан құм арасында адасып шөлден көз жұматын жағдайлар да болып тұрады ғой. Бір-бірінен аумайтын Мойынқұмның жалдарында адаспай жол табу қиынның-қиыны. Атақты «Аллаху» көтерілісін бастаушылардың бірі Салықбай мерген де соңына түскен қызыл жендеттерді адастырып, құм құштырғанын бұл төңіректе білмейтін қазақ жоқ. Ең бір қызығы, құм арасында шөлден жан тапсырғандардың барлығы жерді тырналай қазып, аузына құм толтырып алады екен. Мұның себебі былай: «Шөлден қатты қиналған адам әбден әлсіреп, соңында өзін-өзі жоғалтып алады. Есі кетіп, есеңгірей бастағанда айнала сусыған құм көзіне теңіз болып көрінеді. Адам сондай жағдайға жеткенде құмды су сіміргендей аузына тыға береді де қақалып, қиналып өледі екен». «Табиғат тілін білгенге – жомарт, тілін білмегенге – ажал» деген осы.
– Ойпырмай, а, Құдай басқа салмасын! Біздің Созақ даласы айтса айтқандай табиғаты қатал аймақтардың бірі ғой. Оңтүстік облысы еліміз бойынша ең жылы аймақ саналады. Бірақ соның ішінде Созақ ауданы ол санатқа кірмейді. Жазы аптап ыстық, қысы суық. Дауылды, боранды күндері тіптен ерекше. Бұл өңірдің адамы да, аңы да осы табиғатқа бейімделген. Мамыр айында тобықтан қар түскенін де талай көргенбіз.
– Иә, біздің Теріскейдің көктемі кеш шығатыны рас, – деп бұл табиғат, аң туралы өрбіген әңгімені келесі бірі қоштай отырып сөз кезегін алуға ыңғай білдіреді.
– Жылда көктем мезгілінде болатын «Құралайдың салқыны» деген салқын бар. Сол салқын өзге өңірлерге қарағанда біздің жақта бір шама кеш келеді. Себебі киелі жануар киктерде Теріскейдің табиғатына бейімделіп кеш төлдейді. Көктемнің ең соңғы күндері (мамырдың 20-30 аралығы) «Құралайдың салқыны» аталатын салқын басталады. Осы уақыттарда жауын-шашынды суқ жел тұрады. Көктемнің соңғы күндері болса да табиғаттың бұлай мінез көрсету себебі, үш күннің ішінде киіктер төлдеп, құралайын өргізіп үлгереді. Бұл да Алла тағаланың қорғансыз жануарға түскен мейрімі. Суық желмен жаңбырда киіктің төлдері тез ширап, аяқтанып топқа ілесіп кетеді. Ең кереметі киіктер лақтап, құралайы аяқтанып кеткенше (үш күн) қасқырлардың етке тәбеті болмай қалады екен. Қасқырды еттен жерітіп, төрт аяғына ғана сенетін желдей жүйрік жануардың лақтарын Алла тағала өз қамқорлығына алады.
– Ой, жарықтықтар-ай, – десіп жатады естігендер. – Алланың құдіреті шексіз ғой…
– Осы Самарқанның көк тасы еритін уақытта, Наурыз айында емес пе еді? – деп әңгіме әуеніне қарай жаңа тақырып бастайды бірі.
– Иә, көктемнің наурыз айында жер дүниенің буынын босатып, қара тасқа дейін ерітетін Құдайдың құдіреті шексіз ғой. Осы Самарқанның көк тасы дегенге кез келгеннің қолы жете бермейді екен. Көк тасты алу үшін күн-түн демей күзететін көрінеді. Тастың балқып еритін уақытында дөп басып ешкім
айта алмайды. Осы өзіміздің өңірден Құлбай деген жігіт барыпты деген әңгіме бар. Сол Құлбай Самарқанға екі сапарлап жолы болмапты. Үшінші мәрте тәукелге бел буып жөн білер деген кісілерге еріп тағы шығады. Марқұм болған әкесінің басына көк тас қоймақ болған жігіт осы жолы мықтап дайындалып шығады. Наурыз айының ортасы ауа барып тастың жібитін уақытын аңдып жатып алады. Білетіндердің айтуына қарағанда көк тас бір сәтке ғана ериді де қайта қатады. Сол уақытта өткір қанжармен ойып алып үлгеру керек екен. Ал еритін уақыты күндізбе, түнгі мезгілге тура келеме белгісіз. Енді Құлбай күндіз түні кірпік қақпай тастың балқитын уақытын күтіп жатады. Үшінші күн дегенде көк тас ысығандай болады. Сол уақытта неше күн ұйқтамай әбден қалжыраған Құлбай да қалғып кетеді. Тасты балқытқан құдірет адамның да буын-буынын босатып жіберетін болса керек. Бір сәтке ғана қалғып кеткен Құлбай көзін ашқанда қолындағы қанжары көк тасқа жартылай қадалған күйі қатып қалған екен дейді. Осылайша Самарқаннан тағы да жолы болмай, салы суға кеткен жігіт елге орылыпты.
– Қап! Құдай-ай, бұйырмаған екен да, – десіп өкіне жамбас қағып жатады тыңдаған жұрт.
Дала кезіп мал бағып, аң аулаған қазақтардың айналып өте алмайтын тағы бір тақырыбы бар. Ол –асқыр. Қасқыр деп тікелей жеткізбей «Ит-құс» деп жанамалай айтысады. «Жиен – жиендік жасады» деп те айтады. Атын атаса «күшейіп, мысы басады» деп санайды. «Қасқырдың қырық атауы, түйенің отыз атауы бар» дегенде әбден рас сөз. Жыртқыш, түз тағысының түрлі атауын қолдана отырып әңгімелейді. Қасқырдың күшігін «Бөлтірік» десе, жас қасқырды «Бөрі» дейді. Ұрғашысының «Құртқа», «Өлекшін», Қаншық» деген атаулары бар. Ал, еркегін, «Арлан» десе, топ басшысын «Көкжал», «Абадан» деп атаған. Қаншықты «Өлекшін» атауы өлермен деген мағынада айтылған. Өйткені бөлтіріктерінен айырылған Қаншық кек қайтару жолында айқасып өледі не болмаса тамақ жемей құсадан өледі. Мұндай әңгіме болғанда кеткен малдың шығынынан гөрі қырғын салған бөрінің айлакер, қайсарлығын тамсана айтысады. Қазақ өзіне адал болған итті дос санайды. Әрі жеті қазынаның біріне жатқызыды. Солай бола тұра не нәрсенің жаманын итке теңейді. «Иттік жасадың» деп ренжіпте жатады. Бірақ астындағы жалғыз атын жеп кетсе де Қасқырды жамандамайды. Керсінше жігіттің жүректісін, қайсарлығын қасқырдың көкжалына теңеп жатады. «Түгел түркі түбің бір, түп атаңыз көк бөрі» деп, бөрі сөзін қастерлей айтысады.
– Қасқыр өте айлекер, жыртқыш аң, – деп бастайды қария әңгімесін. – Бірақ оның айласы түлкінікіндей сасық қулық емес, – деп жақсы мен жаманның аражігін аша сөйлейді. – Қасқыр қасындағы көршіге қастық қылмайды. Жемтігін алыстан іздейді. Нағыз қасқырдың абаданы өлексе жемейді. Азулымен бетпе бет айқасады, аяқтыны аңдып алады.
Қыс мезгілі еді. Мына өзіміздің Таушағаның өзенін өрлей жүре отырып сол жақ қапталдағы кезге шықпақ болдым. Биік кезге таяғанымда бір қасқыр жер астынан шыққандай пайда бола кетті де, жалт беріп қаша жөнелді. Қолымда қаруым жоқ болған соң қалың қарда омбылап соңынан қуғым келмеді. Кездің үстіндегі әлгі қасқырдың шыққан жерін барып көрсем қалың қарға көміліп жатқан екен. Айнала іздерінен өздері бірнешеу болғанын байқадым. Енді бір сәлдесін қарасам төменгі жақтан тасырлай жүгірген бір топ арқар мен тұрған кезге қарай салып келеді. Соңында екі қасқыр қуып келеді. Мен кезден жылыстап аулақтау тасаға тығылдым. Арқарлар мен тұрған кезден асып өтіп қарсы беттегі биік тауға тікесінен салды. Қасқырлар одан әрі қумады. Кері бұрылып кетті. Сырттарынан дүрбі салып бақылай бастадым. Таудың қарсы бетінен үшінші қасқыр шығып бұларға келіп қосылды. Бұл әлгі менен қашқан қасқыр болса керек. Енді арқарды қуған екі қасқыр әлгіні жабылып талай бастады. Алыстан бақылап тұрған мен жағыдайды сонда барып түсіндім. Бұлар мен шыққан кезге бір қасқырды қармен көміп кеткен болып шықты. Қалған екеуі арқарларды қақпайлап кезге қарай қуады. Сол кезде қар астындағы қасқыр атып шығып біреуін басып қалады. Әлгі қасқырдың талануы жоспарлары жүзеге аспай қалғандықтан болса керек. «Орыныңнан неге кеттің» дегендей ашумен талаған болар.
– Ойпырмайдың айласы аңшы адамнан несі кем, – деп таңдана таңдай қағысып жатады естіген ел.
Бұл, алқа қотан отырған ақсақалдар әңгімесінің бір қайырымы ғана. Одан әрі ел тағыдырына қатысты өзекті мәселелерде толғанады. Сол уақыттағы ел билігінің іс әрекеттері, соғысқа дейінгі, одан бергі қазақтың көрген қыйыншылықтары жайлы да күңірене айтысады. Алдағы қысты жазғы шілдемен салыстыра отырып болжайды. Киіктердің күйекке түсетін уақытымен (киіктің матауы) есептеп көктемдегі «құралайдың салқыны» болар күндіде дөп басып айтып отырады. Шаруаларында жаңа айдың туысына қарай қамдайды. Ақпан айының «бөрі сырғақ» аталатын боранды күндерінде қасқырлар ұйғады. Науырыз айы келгенмен «әлі бес қонақтың суығы бар» деп сақтанып отырады. «Отамалы өтпей мал отқа тойынбайды» дегенді де айтады. Сәуір айының ортасы ауа найзағай жарқылдаса «Қызырдың қамшысы шартылдады, қыс кетті» деп есептейді. «Жылқы пысқырынса жаңбыр жауады» деп астындағы атына қарап-ақ күн райын болжай береді.
Енді ойлап қарасым сол кісілер нағыз кеудесі шежіреге толған көне көздер екен-ау деймін. Ой толғамы орамды, айтар сөзі салмақты, пайымы парасатты. Әңгіме айту мәнерінің өзі қандай керемет!? Аспай-төкпей, кәнігі жүрдек аттай біргелкі сыдыртып отырады ғой. Тап-таза көкірек көзден бұрқылдаған қара сөздің қайнар бұлағы дерсің. Бір айтқан әңгімені екінші қайталамайды. Таңды таңға ұрғанда тыңдаудан бір жалықпассың……………….
Тойкенов Айдар Темірбекұлы