Аңдатпа: Ғылыми мақала салықтық құқықтық қатынастарының ерекшіліктеріне арналған. Салықтардың жекелеген түрлері бойынша салық заңнамасында салық төлеушілердің салық сомасын дербес есептеу және оны тиісті мекен-жайға аудару міндеті көзделген, бірақ кейбір салық түрлері бойынша мұндай міндеттеме жоқ.Салықтық құқықтық қатынастар дегеніміз — салық белгілеу, енгізу және жинау, салықтық бақылау, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілікке тарту, салық субъектілеріне субъективті құқықтар берілген және заңды міндеттер жүктеу кезінде туындайтын салық заңнамасының нормаларымен реттелетін салық салумен байланысты қоғамдық қатынастар.
Түйін сөздер: Салық, құқықтық қатынастар, салықтық қатынастар, салық төлеуші, қағидалар, міндеттеме, салық заңнамасы, жауапкершілік, субъектілер, норма, мемлекеттік реттеу.
Аннотация: Научная статья посвящена особенностям налоговых правоотношений. Налоговое законодательство для отдельных видов налогов предусматривает обязанность налогоплательщиков самостоятельно рассчитывать сумму налога и перечислять ее по соответствующему адресу, но для некоторых видов налогов такой обязанности нет. Налоговые правоотношения — общественные отношения, связанные с налогообложением, которые регулируются нормами налогового законодательства, возникающие при установлении, введении и взимании налогов, налоговом контроле, а также преследовании за нарушения налогового законодательства, передаче субъективных прав на налоговые органы и наложение юридических обязательств.
Ключевые слова: Налоги, правоотношения, налоговые отношения, налогоплательщик, принципы, обязанности, налоговое законодательство, ответственность, субъекты, нормы, государственное регулирование.
Аnnotation:The scientific article is devoted to the peculiarities of tax legal relations. Tax legislation for certain types of taxes provides for the obligation of taxpayers to independently calculate the amount of tax and transfer it to the appropriate address, but for some types of taxes there is no such obligation. Tax legal relations — social relations related to taxation, which are governed by the norms of tax legislation, arising from the establishment, introduction and collection of taxes, tax control, as well as prosecution for violations of tax legislation, the transfer of subjective rights to tax authorities and the imposition of legal obligations.
Keywords:Taxes, legal relations, tax relations, taxpayer, principles, duties, tax legislation, responsibility, subjects, norms, government regulation.
Салықтық құқықтық қатынастар дегеніміз — салық белгілеу, енгізу және жинау, салықтық бақылау, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілікке тарту, салық субъектілеріне субъективті құқықтар берілген және заңды міндеттер жүктеу кезінде туындайтын салық заңнамасының нормаларымен реттелетін салық салумен байланысты құқықтық қатынастар.
Салықтық құқықтық қатынастар екі жақты сипатқа ие: бір жағынан салық құқығының нормасы мемлекеттің ерік-жігерін жүзеге асыру барысында пайда болады, ал екінші жағынан құқықтық қатынастар арқылы жүзеге асырылатын салықтық құқықтық қатынастардың нақты қатысушысының мінез-құлқы.
Салықтық құқықтық қатынастарға келесі белгілер тән: олар мемлекеттің салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі қызметі барысында туындайды; мақсатты жүйелілікке ие болу, яғни салықтық құқықтық қатынастар жүйесі белгілі бір мақсатқа — салықтарды белгілеу мен жинауға бағынады; ресми түрде анықталған, яғни салықтық құқықтық қатынастар белгілі бір субъектілер арасында дамитын нақты анықталған қатынастарды басқарады; мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етілген: салық заңнамасы бұзылған жағдайда, мемлекеттік қауіпсіздік механизмінен жауап келеді.
Салықтық құқықтық қатынас күрделі элементтер құраушы құрылымға ие, ол келесі категориялар арқылы ашылады: құқықтық қатынастардың объектісі, құқықтық қатынас субъектісі, құқықтық қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттері, құқықтық қатынастардың пайда болуы негіздері.
Салықтық құқықтық қатынастардың объектісі — бұл салықтық қатынастар субъектілері арасында белгілі бір құқықтық байланыс қалыптасатын барлық нәрсе. Салық салу объектілері болып мүлік, пайда, табыс, сатылған өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құны немесе өзіндік, сандық немесе физикалық сипаттамалары бар басқа экономикалық негіз болуы мүмкін, олардың қатысуымен салық төлеушінің салықтар мен төлемдер туралы заңнамасы салық төлеу міндеттемесінің туындауын байланыстырады.
Салықтық құқықтық қатынастардың субъектісі — бұл мінез-құлқы салық заңнамасының нормаларымен реттелетін және салықтық құқықтық қатынастардың қатысушысы, субъективті құқықтар мен міндеттердің иесі бола алатын кез келген тұлға. Салық саласындағы қатынастарды реттейтін салық құқығы осы қатынастарға қатысушылардың шеңберін анықтайды, оларға құқықтар мен міндеттер жүктейді.
Салықтық құқықтық қатынастарға қатысушыларды сипаттау кезінде мыналарды ажырату қажет: салық құқығының субъектілері — заңды тұлға және салықтық құқықтық қатынастардың қатысушысы бола алатын әлеуетті адамдар; салықтық құқықтық қатынастардың субъектілері — нақты салықтық құқықтық қатынастардың нақты қатысушылары.
Салық қатынастары шеңберінде шаруашылық жүргізуші субъектілер әр түрлі функцияларды орындай алады және салық төлеушілер, салық агенттері, салық өкілдері және салық делдалдары ретінде әрекет ете алады, сондықтан қолданыстағы заңнама салық құқығы субъектілерінің төрт тобын бөлуге мүмкіндік береді:
- салық салу механизмін құратын және реттейтін мемлекеттік органдар;
- салық төлеушілер — жеке тұлғалар, ұйымдар (оның ішінде заңды тұлғалардың
филиалдары мен өкілдіктері), салық төлеуге міндетті заңмен төлеушілердің басқа санаттары;
- салық төлеуді жеңілдететін тұлғалар — іс-әрекеттеріне байланысты міндеттерді тиісті түрде орындау және уәкілетті органдардың құқықтарын жүзеге асыру тәуелді болатын міндетті тұлғалар, сондай-ақ салықтарды есептеу үшін қажетті төлеуші туралы ақпаратқа ие адамдар (нотариустар, несиелік мекемелер, салықтар) агенттер және т.б.);
- салық өкілдері — салық төлеушінің атынан салықтық құқықтық қатынастарда әрекет ететін тұлғалар[1].
Салық құқығында ұйым түсінігі азаматтық заңда қолданылатын заңды тұлға ұғымымен байланысты.
Қаржылық құқықтық қатынастарды қарастыра отырып, Е.Ю.Грачева, О.Н.Горбунова,М.В.Кустова, С.Г.Пепеляев, Г.В.Петрова, Н.И.Химичева және басқа авторлар, қазіргі қаржылық құқық теориясында және әдебиеттерде салықтық қатынастарда әлеуметтік қатынастардың елеулі белгілерінің болуын корсетеді.
Сонымен бірге, салықтық құқықтық қатынастар, әдетте, салықтық құқық нормаларымен реттелетін қаржылық құқықтық қатынастардың түрі ретінде анықталады. Мысалы,О.Н.Горбунова салықтық қатынастарды бюджеттік қатынастармен қатар қаржылық құқықтық қатынастардың түрлеріне бөліп қарайды, «қаржылық, несиелік (мемлекеттік және банктік) саласындағы қатынастар, қаржылық қатынастармен реттеледіақша айналымын және валюталық заңнаманы реттеуге қатысты есеп айырысу құқығы, қаржылық құқықтық қатынастар». Басқа ғалымдар (Е.Ю. Грачева, И.И. Кучеров, Н.И. Химичева) да салықтық құқықтық қатынастарды салық құқығының нормаларымен реттелетін қаржылық қатынастардың түрі ретінде анықтайды[2].
Ең көп таралған пікірді И.Химичева білдіреді, ол салықтық құқықтық қатынастарды ұйымдар мен жеке тұлғалардан салықтарды белгілеу мен өндіріп алудан туындайтын, салық заңнамасының нормаларымен реттелетін мемлекеттік қаржылық қатынастар ретінде сипаттайды.Дәл осындай анықтаманы О.В.Староверованың жұмысынан табамыз. Сонымен бірге, автор салықтық қатынастар қаржылық және әкімшілік қатынастардан ерекше элементтердің: субъектілер мен объектілердің болуымен ерекшеленеді деп мәлімдейді[3].М.В.Карасева кеңірек тәсілді қолдана отырып салықтық қатынастар — бұл салық заңнамасын жүзеге асырудан туындайтын әлеуметтік қатынас деп көрсетеді [4].
Г.В.Петрованың пікірі бойынша салықтық құқықтық қатынастар күрделі және қаржылық, конституциялық, мүліктік, әкімшілік, әкімшілік, әкімшілік іс жүргізу, төрелік іс жүргізу, азаматтық іс жүргізу, ақпараттық қатынастардан туындайды[5].
Салық және салық салу түсініктерін айыра білген жөн. Салық бұл – экономикалық және қаржылық категория, ал салық салу бұл – экономикалық — хұқықтық механизмді пайдалана отырып жүзеге асырылатын алым алу үрдісі.
Салықтар – бұл мемлекеттің белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта салатын міндетті төлемдері.
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің өз функциялары мен мақсаттарын жүзеге асыру үшін жарамды ұлттық табысының бір бөлігін құрайтындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекеттің қалыптасу кезінде пайда болып, оның өмір сүруінің негізі болып табылады. Адамзат дамуының тарихында салықтардың формалары (нысандары) мен тәсілдері өзгеріп, өңделіп, мемлекеттің талаптарына бейімделіп отырған. Салықтардың ең дамыған кезі ақша-тауар қатынастарының дамыған жүйесінде болған.
Салық ауыртпалығын бөлудің тарихи қалыптасқан 2 қағидаты бар:
1) Түсірілген пайда қағидаты (алынған, игіліктердің).
2) Қайырымдылық қағидаты (төлем төлеу қабілетіне).
Алғашқы қағидат бойынша әр субъектіге салық оның мемлекет қызметінен күтетін пайдасына пропорционал көлемде салынуға тиіс: үкіметтің ұсынатын тауарларынан игіліктер мен қызметтерді ең көп алатындар сол тауарлар мен қызметтерді қаржыландыру үшін қажетті салықтарды төлеуге міндетті. Мысалы, жолды жөндеу қорын қалыптастыратын көлік жолдарын пайдаланушылардың төлемдері және басқа да төлемдер.
Бұл қағидаттың қолданылуы қорғаныс, қоғамдық қауіпсіздік, білім жүйесі сияқты және тағы басқа игіліктерге қатысты тиімсіз болып табылады. Тұрмыстық жағдайы нашарлар мен жұмыссыздарға төленетін қайырымдылық жәрдемақыларын қаржыландыру кезінде бұл қағидатты қолдану мүмкін емес.
Екінші қағидатқа сәйкес субъектілерге салық салу оларға “қайырымдылық” тиімді болатындай етіп салынуы керек, яғни салық ауыртпалығы таза табыс пен жетілген жағдай деңгейіне тәуелділікте болуы керек. Бұл қағидат бойынша жоғары табыс табатын жеке тұлғалар, кәсіпкерлер мен кәсіпорындар табысты аз мөлшерде табатындарға қарағанда салықтарды жоғары көлемде төлеуге міндетті.
Бұл қағидаттың мәні – табыстың әрбір қосымша бөлігі қанағаттандырылудың өсімінің азаюына әкеледі, өйткені шаруашылық субъектілері ақша қаражаттарын бірдей көлемде жұмсамайды. Түскен табыстың бір бөлігі кез-келген уақытта күнделікті қажеттіліктегі тауарлар мен қызметтерге, яғни неғұрлым пайдалы тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Қалған бөлігі басқа да тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Демек, жағдайы нашар адамнан алынатын ақша ауқатты адамнан алынатын ақшаға қарағанда үлкен қиындықпен (құрбандықпен) беріледі. Сондықтан да түскен табыстан салыққа кететін шығындарды баланстау үшін салықты түсетін табыс мөлшеріне сәйкес салу керек.
Салықтық құқықтық қатынас — бұл тек салық салу саласында туындайтын және дамитын (мемлекет пен муниципалитеттердің салық қызметі) салық заңнамасының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар.Салықтық құқықтық қатынас — бұл ең алдымен қоғамдық мүдделерді жүзеге асырудың бір түрі, соған байланысты оны қоғамдық-құқықтық қатынастар ретінде қарастырған жөн.Соңғысы салық заңнамасы қоғамдық мүдделер мен мемлекеттік функциялар мен міндеттерді жүзеге асыруды қамтамасыз ететіндігімен байланысты.
Салықтық құқықтық қатынастар күрделі және екі түрлі құқықтық қатынастардан тұрады: мүліктік және аралас — мүліктік және ұйымдастырушылық. Сонымен бірге, салықтық құқықтық қатынастардың аталған түрлерінің айырмашылықтарын келесідей етіп көрсетуге болады. Мүлікке салынатын салықтық құқықтық қатынастардың негізгі мақсаты салық төлеушінің салық салуды қолдану мүмкін емес мөлшерін анықтау үшін мемлекеттік қаржылық қажеттіліктерді (бюджеттік мүдделерді) немесе жеке мүдделерді қанағаттандыру болып табылады.Салықтық құқықтық қатынастардың осы түрінің мысалы
салықтарды (алымдарды), сондай-ақ қарыздарды, өсімпұлдарды, өсімпұлдарды және басқаларын төлеу жөніндегі міндеттемелерді орындау бойынша қатынастар болуы мүмкін. Мүліктік-ұйымдық салықтық құқықтық қатынастар салықтық әкімшілендіру процесінде пайда боладыжәне салық салудың тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған.Сонымен, мүлік салығы бойынша құқықтық қатынастарға қатысты олар көмекші, қауіпсіздік сипатында болады деп айтуға болады. Бұған мысалмүліктік-ұйымдық салықтық құқықтық қатынастар салық төлеушілерді салықтық тіркеуге, салықтық бақылауды жүзеге асыруға, салық төлеушілердің құқықтарын қорғауға және т.б. байланысты болуы мүмкін.Сонымен, салықтық құқықтық қатынастарды бөлу критерийісалық салудың негізгі мақсатын (мүлікті заңды түрде қайта бөлу) осындай құқықтық қатынастарда іске асыру дәрежесі болып табылады.
Демек, орталық салықтық құқықтық қатынастар жеке меншікті қоғамдық мақсаттарға шектеу жөніндегі қатынастар болып табылады және мүліктік сипатта болады, ал қалған салықтық құқықтық қатынастар келесіні қамтамасыз етуге бағытталған
а) заңдылық;
б) мұндай шектеудің тиімділігі, яғни. салық салу жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Мұндай екінші типтегі құқықтық қатынастар ұйымдастырушылық сипатқа ие, бірақ мүліктік мақсатқа бағытталған (және мұндай мақсаттан тыс олар салық заңдарының шеңберінде жоқ), сондықтан біздіңше оларды мүліктік-ұйымдастырушылық деп атағанға ұқсайды.
Салықтық құқықтық қатынас тараптардың құқықтық теңсіздігімен сипатталады, ал ереже бойынша билік қатынастары (билік — бағыныштылық қатынас). Алайда, салық салу саласындағы тік қатынастардан басқа, көлденең салықтық құқықтық қатынастар да бар екенін ескеру қажетжеке адамдар, жеке адамдар арасындағыжәне ұйым, жеке адамдар арасындағы (немесеұйымдар) және мемлекеттік органдар, жәнемемлекеттік органдар арасында да.
Салықтық құқықтық қатынастар кез келген тараптың бастамасымен туындауы мүмкін. Салықтық-құқықтық норма бойынша ұсынылған өкілеттіктердің болуы немесе оған белгілі бір міндеттерді жүктеу — бұл әрекет ететін барлық адамдар қатысатын жалғыз шарт. Салықтық құқықтық қатынастардың пайда болуы немесе тоқтатылуы. Бұл дегеніміз салықтық және құқықтық қатынастар кез-келген тараптың: атқарушы органдардың және олардың лауазымды адамдарының, жеке кәсіпкерлердің емес ұйымдардың, жеке кәсіпкерлердің және т.б.Олардың ерекшелігі — олар, керісінше, мысалы, азаматтық-құқықтық қатынастардан, екінші жақтың еркіне немесе келісіміне қарсы туындауы мүмкін.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен салал іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі — ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қаббаттаса жүреді.
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым-қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралуы мүмкін. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, — деп жазылған.
Бірақ, нарық экономикасының кейбір объективті және субъективті жағдайларына байланысты салықтан жалтару және салық салық санкциялары мәселелері туындалады. Кәзіргі уақытта салықтан жалтару – еліміздің негативті факторы болып саналады. Осы мәселенің маңызы зор болғандықтан және зерттеуге тұратындығынан, таңдаған тақырыптың өзектілігі белгіленеді.
Д.В.Винницкий дұрыс көрсеткендей, субъектілердің құқықтық бастамасы, әдетте, заңды принцип ретінде түсіндіріледі, бірақбасқа жағдайларда, бұл құқықтық реттеу әдісінің сипаттамасы ретінде түсініледі немесе тек осы заңды маңызы бар құбылыстың нақты біліктілігі жоқ міндетті және диспозитивтік құқықтық нормалардың арақатынасы мәселесіне байланысты қарастырылады. Талқылау жәнебастаманың мәні. Кейбір ғалымдар анықтайдыбұл контрагенттерді және құқықтық қатынастардың объектілерін таңдау мүмкіндігі ретінде, басқалары — құқықтық қатынастардың пайда болуын дербес тудыру қабілеті[6].
Сонымен бірге, салықтық құқықтық қатынастардың қарастырылатын ерекшелігі мемлекеттік заңды тұлғаның (атқарушы органның, лауазымды адамның) салық салу саласындағы қатынастарға таптырмас қатысуымен алдын-ала анықталған. Оның үстіне тиісті салықтық және заңдық нормалар тікелей болып табылады оған осындай әрекеттерді орындауға нұсқау беру, спецификаның пайда болуына алып келеді салықтық құқықтық қатынастар.
Бұл субъекті өзінің бастамасымен және өзінің іс-әрекетімен екінші тараппен шарттық қатынастарға түспей-ақ осындай құқықтық нәтиже жасауға міндетті. Егер салық дауы салықтық құқықтық қатынастар барысында туындаса, оны қатынастардың жеке-құқықтық субъектісі (мысалы, салық төлеуші) таңдауы бойынша шешу үшін әкімшілік және (немесе) сот процедурасы қолданылады.
Салықтық құқықтық қатынастар барысында салық құқығының материалдық нормаларын жүзеге асыру үшін оң (реттеуші) және салықтық-қылмыстық сипаттағы салықтық және іс жүргізу нормалары қолданылады. Сонымен, жоғарыда аталған талдау салықтық қатынастарды салық салу саласында туындайтын мемлекет қорғайтын, құқықтар мен міндеттер арқылы субъектілер арасындағы әлеуметтік маңызды байланысты білдіретін қоғамдық қатынастар ретінде анықтауға мүмкіндік береді, салық заңнамасының нормаларында көзделген.
Акмарал Бериккызы Рапилбекова,
Заң ғылымдарының магистрі
Қолданылған әдебиеттер тізімі
- «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-ІV Салық кодексі (Салық кодексі) (2021.01.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2.Грачева Е.Ю. Налоговые правоотношения // Финансовоеправо. 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Юристъ, 2000. С. 290 -291; Кучеров И.И. Налоговое право. Курс лекций. – М.,
2001, С. 87; Химичева Н.И. Финансовые правоотношения,их особенности и виды. // Финансовое право. 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Юристъ, 2001. С. 60 – 62
- Староверова О.В. Налоговое право / Под ред. проф.М.М.Россолова, проф. Н.М.Коршунова. – М.: ЮНИТИ-ДАНА,Закон и право, 2001. С. 48. Здесь видимо нет нужды специально останавливаться на том обстоятельстве, что в структуре финансовых и административных правоотношений также справедливо выделяют указанные элементы.
- Карасева М.В. Налоговые правоотношения // В кн.: Налоговое право России./ Отв. ред. д. ю. н., проф. Ю.А.Крохина.– М.: Издательство НОРМА, 2001. С. 191.
- Петрова Г.В. Концептуальные проблемы теории и практики правового регулирования налоговых отношений // Законодательство и экономика. — 2002. — № 7.
- Иоффе О.С. Советское гражданское право. -М., 1967. С. 28 – 29; Лебедев К.К. Инициатива субъектов какпринцип советского гражданского права // Правоведение. —
- — № 4. — С. 32 – 40; и др
«Салықтық құқықтық қатынастарының ерекшіліктері» мақаласы Қазақ өркениеті/Казахская цивилизация№2, 2021 ж. https://www.kainar-edu.kz/cms/uploads/files/Казцив%202%20-2021.pdf сайтында жарық көрді.
