«Қазақстан Республикасында тіл саясатын іске асырудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» Үкіметтің 2019 жылғы 31 желтоқсандағы №1045 қаулысымен бекітілген.
Бүгінгі күні Жамбыл облысы бойынша Тіл саясатын іске асырудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары облыс әкімінің 2020 жылғы 6 сәуірдегі №71 қаулысымен бекітілді.
Мемлекеттік бағдарламаның 3 бағыты бойынша облысқа қатысты 3 нысаналы индикатор мен 5 нәтижелі көрсеткішке қол жеткізу көзделген. Белгіленген нысаналы индикатор мен нәтижелі көрсеткіш жыл соңындағы әлеуметтік зерттеу қорытындысы бойынша анықталады.
Облыста тіл саясатын жүзеге асыру бағытында басқарма тарапынан жүйелі жұмыстар жүргізілуде.
1-бағыт. Латын графикалы әліпби негізінде қазақ тілін жаңғырту.
«Латын графикалы әліпбиді пайдаланатын жазбаша коммуникацияға қатысушылардың үлесі» нысаналы индикаторы 2023 жылы орындалатын болады.
Жетілдірілген латыннегізді қазақ тілі әліпбиінің құрамы мен мазмұнын, емле ережелерін таныстыру мақсатында «Тегімізді дұрыс жаза білейік!» атты латын графикасында тегі мен есімдерін дұрыс жазу акциясы, білім беру мекемелерінде «Latynşa oqy, jaz» атты семинарлар сериясы, «Ашық есік» күні ұйымдастырылды. Жалпы есепті мерзімде 59 іс-шара өткізіліп, оған 845 адам қатысты.
«Tarazlatyn» ақпараттық инста парақшасында «JAÑA ÄLIPBI» айдарымен 49 постер жетілдірілген әліпбиді меңгерту, оқу дағдысын қалыптастыру үшін латын графикасында қазақ ақын-жазушыларының қанатты сөздері, ҚР Білім және ғылым министрлігі әзірлеген 5 бейнеролик жарияланды.
2-бағыт Мемлекеттік тілдің этносаралық қатынас тілі ретіндегі рөлін күшейту.
Өңірде тіл мәдениетін арттыру және мемлекеттік тілді меңгерген өзге этнос өкілдерін ынталандыру мақсатында жыл басынан түрлі форматтағы 198 іс-шара ұйымдастырылып, оған облыс бойынша 10 мыңға жуық адам тартылды. Мысалы, Халықаралық ана тілі күніне орай «Тіл – достықтың тірегі» атты байқау, этномәдени бірлестіктердің қатысуымен «Қазақ тілі – ғажап тіл» атты тіл фестивалі, А.Байтұрсынұлының 150 жылдығына орай қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің «Ұлт ұстазы – Ахмет Байтұрсынұлы» тақырыбында эссе жазуы, «А.Байтұрсынұлы оқулары – 2022» байқау, Д.Қонаевтың 110 жылдығына орай «Дана тұлға, дара тұлға» ашық сабақтар желісі, «Тіл – қарым-қатынастың алтын көпірі» халықаралық және «А.Байтұрсынұлы: Тәуелсіздік және қазақ тілі» республикалық конференция, аудандарда «Если дружат люди – дружат языки» тақырыбында эссе жазу, Шу ауданында «Мемлекеттік тілді және ана тілдерін дамытудағы өзекті мәселелер» атты облыстық семинар-тренинг, «Техникалық салада мемлекеттік тілдің қолдану деңгейін көтеру» тақырыбында семинар, «Қазақшаң қалай, балақай?» атты акция т.б. іс-шаралар өткізілді.
Мемлекеттік және ана тілдерін, оның ішінде түрік тілін үйренуге ниет білдірген азаматтар мен оқытушыларға әдістемелік көмек көрсетіліп «Мемлекеттік тілді және ана тілдерін дамытудағы өзекті мәселелер» атты облыстық семинар-тренинг өтті. Семинар-тренингке 60-тан аса адам қатысты.
Қазақстан халқы тілдері күніне орай облыс әкімінің «Тіл жанашыры» жүлдесі, «Тіл – татулық тірегі» форумы, «Мемлекеттік тіл – мерейім» және «Мемлекеттік тіл – Тәуелсіздік символы», «Шерхан оқулары т.с.с. шаралар ұйымдастырылып, қорытындысы әлеуметтік желілерде, БАҚ-та жарияланды.
Сонымен қатар өңірде шағын және орта бизнес объектілерінде, сауда орындарында және халыққа жаппай қызмет көрсететін мекемелерде тіл туралы заңның талаптарын түсіндіру бойынша барлығы 86 кездесу (7 сауда үйі, 6 дәріхана, 4 дүкен мен салондар, 24 кәсіпорындар мен 45 бизнес өкілдері) өткізілді. Онда мемлекеттік тілді меңгерудің маңыздылығы, қазақ тілін үйренудің мүмкіндіктері түсіндіріліп, базалық сөздіктер таратылды. Қысқамерзімді «Тілашар» оқу курстары ұйымдастырылды.
Нотариаттық іс-әрекеттерді жасау кезінде «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы», «Нотариат туралы» және «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасының заңдарының талаптарын сақтау, басымдылықты барынша мемлекеттік тілге беру, жеке тұлғалардың тіл таңдау құқықтарын шектеуге жол бермеу мақсатында аудандар мен Тараз қаласында «Менімен қазақша сөйлес!» акциясы өткізіліп, жалпы 182 нотариусқа әдістемелік көмектер көрсетілді.
Сондай-ақ, қызмет көрсету орталықтарында бақылау-касса машиналары арқылы жасалатын операциялардың тілін мемлекеттік тілге ауыстыру бойынша сауда нүктелері, банктер, әуежайлар мен қоғамдық орындар (асхана, дәмхана, мейрамхана, дәріхана, театр, кинотеатрлар және т.б.) қамтылды. Барлығы 53 нысан иелеріне әдістемелік көмек көрсетіліп, касса машиналарының тілін мемлекеттік тілге ауыстыру туралы түсіндірме жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде бақылау касса машиналары арқылы жасалатын операциялардың тіл туралы заң талаптарына сәйкес жүргізілуіне ықпал ету мақсатында «Мемлекеттік тіл — қызмет көрсету тілі» тақырыбында семинар өткізілді.
«Жасұлан», «Қоныс Б», «Садыхан», «Әмір және Д» дәріханаларының «Димка», «Сауле», «Катюша», «Эльба» кондитерлік цехтарының, «ТаразХимМонтаж» ЖШС, «Қазфосфат» ЖШС, «ОРГТЕХ» ЖШС, «ТАРАЗЭНЕРГООРТАЛЫҚ» АҚ, «ЖамбылЖарықСауда-2030» ЖШС, «ҚазТрансГаз Аймақ» ЖШС мекемелерінің, «Toy-toi» ойыншықтар дүкені, «Шолпы», «Ассоль» сұлулық салондарының, «ҚазМұнайГаз», «Helios» «Эврика» жанармай құю станциясы, Халықаралық Әулие-Ата әуежайы, Қазақстан темір жолы бекеті, Қазпошта, Азаматтарға арналған үкімет, «Forte Банк» АҚ, «Қазақстан Халық Банкі» АҚ, «Kaspi Bank» АҚ, «Центр Кредит Банкі» АҚ, «Jysan Bank» АҚ, «Нұрбанк» АҚ, «ВТБ Банк», «Еуразиялық банк» АҚ, «Сбербанк» АҚ, «Банк Хоум Кредит» АҚ, «Отбасы банк» АҚ, «Жамбыл», «ӘН-ЕЛ», «Арай-Плаза», «ArcMS» қонақ үйлері, нотариустар.
Мемлекеттік тілді өз бетінше меңгеруге жағдай жасау мақсатында 16 сабақтан тұратын мемлекеттік тілді қарапайым деңгейде үйренуге арналған «QazOnline» мобильді қосымшасы әзірленіп, аудандар мен Тараз қаласында тұсаукесері өткізілді. Қосымшаны кез келген ауыл, қала тұрғыны «Play Market» қосымшасы арқылы ұялы телефонына жүктеп алып, пайдалануына болады.
Сонымен қатар, тілдік орта қалыптастыру мақсатында ұйымдастырылған қазақ тілі мен ағылшын тілі тыңдаушыларының «SŐİLE» және «RELAX AND LEARN» клубтарының 102 отырысы өтіп, оған 1302 тіл үйренуші қатысты.
Облыста 5718 физикалық-географиялық бірлік және оның құрамдас бөліктері (374 елді мекен, 5344 көше) бар.
5344 көше атауларының 739 (14%) – жер-су атымен, 1190-ы (22%) – дәстүрлі атаулар, 3415-і (64%) кісі есімімен аталады.
Кісі есімімен аталатын көшелердің 1269-ы (37%) (көше, даңғыл, саябақ т.б.) ҚР Президенті Әкімшілігі ұсынған (2021 жылғы 2 қыркүйектегі №01/2967-И) «Тарихи тұлғалар» тізіміне сәйкес келеді.
Ономастикалық атауларға толық мониторинг жүргізілді. Әкімшілік-аумақтық бірліктер мен құрамдас бөліктердің 11,4% өзгертуді қажет етеді (топонимикалық жүгі жоқ және аса танымал емес кісі есімдері).
Облыс аумағында орналасқан нысандардың, елді мекендердің, олардың құрамдас бөліктерінің атауларына талдау жасалған. Бүгінгі күнге мағынасы жағынан ескірген 8 елді мекен және 512 көше (оның 355-ы дәстүрлі атаумен, 157 кісі есімімен аталғаны), бар.
Идеологиялық тұрғыдан ескірген ономастикалық атауларды қайта атау бойынша 6 ауданда (Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Мойынқұм, Т.Рысқұлов, Шу аудандары) әкімдіктер жанындағы ономастика жөніндегі жұмысшы топ мүшелерімен кездесулер өткізілді.Оған 82 адам қамтылды.
Сонымен бірге, «Ономастиканың өзекті мәселелері» тақырыбында Тараз қаласы мен Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Қордай, Мойынқұм, Т.Рысқұлов, Шу аудандарының тұрғындары және ауылдық округ мамандарымен кездесулер өткізіліп, Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңының 25-5-бабы «Ономастика жұмысының критерийлері» түсіндірілді. Оған 233 адам қамтылды.
Сондай-ақ, аудандар мен Тараз қаласы әкімдіктерінің мәдениет және тілдерді дамыту бөлімдерінің басшылары, тіл мамандарымен «Ономастика және көрнекі ақпараттар мен сыртқы жарнамадағы тіл нормалары» атты семинар-кеңес өткізді.
Семинар-кеңес барысында «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңға соңғы енгізілген өзгертулерге тоқталып, топонимикалық атауларды пайдалану тәртiбi және деректемелер мен көрнекi ақпарат тiлi мәселелері талқыланып, «Қазақстан Республикасындағы ономастикалық жұмыстарды ұйымдастыратын әдістемелік ұсынымдарды», «Республикалық, облыстық, аудандық маңызы бар қалалардағы, астанадағы, кент, ауыл және басқа да елді мекендердегі көше аншлагтарын жазу және орналастыру жөніндегі ұсынымдарды» қатаң басшылыққа алып, жұмыс жүргізу керектігі түсіндірілді.
Жыл басынан 44 білім беру және мәдениет нысандарына атау берілді және қайта аталды. Тараз қаласының 37 көшесіне атау беріліп, қайта аталды.
Сонымен қатар, облыстағы 4 елді мекен қайта аталып, заңдастырылды.
Тараз қаласының 77 көшесінің құжаттары бірлескен Жамбыл облысы әкімдігінің қаулылары мен Жамбыл облыстық мәслихаттың шешімдерінің жобаларына алдын ала келісім алу үшін Әділет министрлігіне жолданды.
Тараз қаласының 11 көшесінің құжаттары ҚР Үкіметі жанындағы республикалық ономастика комиссиясының қарауын ұсынылды.
Облыстық ономастика комиссиясының 2 отырысы өткізілді. Онда Байзақ ауданының 23, Қордай ауданының 1, Шу ауданының 46 көшелеріне атау беру, қайта атау және Шу ауданының 1 елді мекені атауының транскрипциясын нақтылау туралы ұсыныстары оң қорытынды беріліп, «Тарихи тұлғалар» тізімін өзектендіруге жолданатын ұсыныстар талқыланды.
Облыс аумағындағы көрнекі ақпараттар мен жарнамалардың ҚР тіл туралы және жарнама туралы заңнама талаптарына сай ресімделуі, орналасуы бойынша ақпараттық-түсіндіру жұмыстары тұрақты жүргізілуде.
Ағымдағы жылдың ақпан айында «Көрнекі ақпарат пен сыртқы жарнамаға – сауаттылық!» атты айлық аясында 6099 көрнекі ақпарат зерделеніп, 670 кемшілік анықталды. Оның 47-сі түзетілді, қалған 623-ін түзетуге мерзім берілді. Тіл нормаларына сәйкес келмейтін көрнекі ақпараттарды ауыстыру және оларды дұрыс рәсімдеу бойынша нысан иелеріне тегін әдістемелік көмектер көрсетілді.
Сондай-ақ, басқарма тарапынан «Таза қалаға – таза жарнама» акциясы өткізілді. Акция барысында 3 шағын аудан, 131 нысан, 10 көше, 743 көрнекі ақпараттар мен жарнамалар зерделенді.
Басқарма тарапынан аптасына бір рет Тараз қаласында орналасқан ірі кәсіпорындар мен көшелердегі көрнекі ақпараттарға рейдтік жұмыстар жүргізілуде. Есепті мерзімде 27 нысан қамтылды (Тараз қаласында орналасқан «Самарканд», «KishMish», «Dodo Pizza», «Asti», «GolPass» тамақтану орындары, «Firkan». «Magnum». «Корзинка», «Fix price» ірі сауда орындары мен «Қайқармет», «Орталық» базарлары және т.б.). Көрнекі ақпарат пен жарнама мәселесіне арналған облыстық семинар-кеңес ұйымдастырылып, кәсіпкерлер мен жарнама агенттіктеріне әдістемелік көмектер көрсетілді.
3-бағыт: Қазақстан азаматтарының тілдік капиталын дамыту.
Мемлекеттік тілдің этносаралық қатынас тілі ретіндегі рөлін күшейту мақсатында ағымдағы жылы мемлекеттік тілді оқу курстарының санын арттырудың жол картасы әзірленген.
2022 жылдың 9 айында үш тіл бойынша барлығы 3669 тыңдаушы тегін оқу курстарына қамтылды. Мемлекеттік тілді үйрену курсына 2739 тыңдаушы (114-мемлекеттік қызметші, 741-білім беру саласы, 141-медицина саласы, 5-мәдениет саласы, 215-әскери қызметкер, 372-студент, 108-жекеменшік серіктестік, 39-мешіт имамдары, 2-банк қызметкері, 246-әр түрлі сала азаматтары, 756-жұмыссыз азамат) 217 топта тегін курстан өтсе, оның ішінде 90%-і өзге ұлт (2472) өкілдері.
Сондай-ақ, орыс тілін оқу курстарына 157 тыңдаушы, ағылшын тілін үйрету курстарына 773 тыңдаушы қамтылды.
Ағымдағы жылдың ІІІ тоқсанында облыстық және жергілікті атқарушы органдардың кіріс-шығыс құжаттарына мониторинг жүргізілді. Қазақ тіліндегі шығыс құжаттарының үлес салмағы 99,3% құрады.
«Сауаттылық Time» жобасы бойынша қазақ тіліндегі терминдер мен сөз тіркестерінің, көне, ескі кітаби сөздердің дұрыс жазылу емлесін көрсету, бойынша 139 сөз жарияланды.
«Тermindi Вil» жобасы бойынша қазіргі қолданыстағы термин сөздердің соңғы бекітілген нұсқасын көрсету мақсатында 80 сөз жарияланды.
«Til Bailyq» жобасы бойынша тілдердің дамып жетілуі, оның сөз байлығынан, оралымдағы синонимдерінің молдығынан көрінуі, әлеуметтік желі қолданушыларының сөздік қорын молайту, сөз мағынасын ұғындыру мақсатныда 77 синоним сөздер жарияланды.
Сондай-ақ, А.Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойына орай «ŪlT ŪSTAZY» айдарымен #ūltūstazy #derekter #pikirler хештегтерімен 29 (видео) ақпараттық постер жарияланды.
2022 жылдың қаңтар-маусым аралығында тіл саясатын іске асыру барысын ақпараттандыру мақсатында ақпарат құралдарында 193 материал (республикалық — 6, облыстық — 39, аудандық және қалалық — 148) жарық көріп, әлеуметтік желілер мен ресми сайттарда 1861 матерал жарияланды. Жалпы 2054 материал жарық көрді.
Айдар Айнабала
