Қарахан әулие кесенесі – Тараз қаласының орталығындағы ортағасырлық рабад аумағында орналасқан діни-мемориалдық кешен. Мазар ежелгі Қараханидтер дәуірінде, X-XI ғасырларда Тараз қаласын билеген Әулиеата Қарахан қабірінің үстіне тұрғызылған. Өкінішке орай, кесенені салушы шебердің аты-жөні тарихта сақталмаған. XX ғасырдың басында мазар тұтастай бұзылған. Тек 1906 жылы жергілікті тұрғындардың сұрауы бойынша Ташкент ишаны Саид Бекхановтың қаржыландыруымен алғашқы кесененің орнына қайта салынған сұлбасы ғана бар, алайда оның сәндік өрнектері түгелімен жойылған.
Ілгеріде осы Тараз қаласын билеген Қарахан деген патша болған. Өзі батыр, жаужүрек, бөрідей қайтпас ерлігімен көзге түсіп, елінің құрметіне бөленген тұлға екен. Халқы сол құрметі үшін оны таққа отырғызып, ел басқаруды соған тапсырады. Қырық жыл патша болып, жасы алпыстан асқан кезде тақтан өз еркімен бас тартып, білім мен ғылымға бой ұсыныпты.
Бір күні Таразға келген бір саудагер кітап оқып отырған Қараханнан:
Сіз кітапты көп оқитын сияқтысыз. Осы елдің ғұламасы боларсыз? — деп сұрайды. Оның бұл сөзіне үндемей көз қиығын салып қараған патша:
Мен жай ғана қатардағы халықтың бірімін, — деп жауап береді. Сонда әлгі саудагер:
Онда мен сізге бір зат сатайын, алыңыз. Әрине, егер ақшаңыз жетсе, — дейді. Қарахан баба:
Мен кедеймін, ақшам жоқ. Әлі байи алмай келе жатырмын. Сол үшін де көп оқысам деймін, — дейді. Сол кезде әлгі саудагердің қасындағы адамы патшаны танып қойып, қожайынына:
Сіз бұл кісіні танымадыңыз ба? Бұл – осы елдің патшасы ғой, — деп сыбырлайды. Саудагер үнсіз отырып:
Кешіріңіз, сіз осы елдің патшасы боласыз ғой? Мен сіздің бай екеніңізді біліп, әдейі айтқан едім. Әрине, артық кетсем кешіріңіз, — деп иіледі. Қарахан баба:
Оқасы жоқ! Мен патшалықтан кеткен адаммын, — деп кітабын оқи береді. Патшаның мына сөзіне таң қалған саудагер:
Кешіріңіз, сонда не үшін кеттіңіз? – деп қысыла сұрайды. Сөз мәйегінің қызып келе жатқанын көрген патша:
Саған қызық болар, онда тыңда. Мен қырық жыл патша болдым, елдің құрметіне бөлендім. Қаншама соғысты, аққан қанды, жылаған бала мен ананы көрдім. Бұл менің жүрегіме ауыр тиді. Ойға баттым, қасіретке тік қарай алмай, қатігез дүниеден жиіркене бастадым. Сол үшін тақтан кетіп, білім мен ғылым жолына түстім. Мен кедеймін дегенім – дүниедегі ең үлкен байлық білім екен. Қанша оқысам да әлі білмейтіндерім көп екен, соны ұғындым. Рухани байи алмаған адам әрқашан кедей болады, — деген екен.
Осы сөзінен кейін халық арасында Қарахан бабаны әулие санап, кейіннен оны сол әулиелігі мен білімділігі үшін Әулиеата атандырыпты.
