Қыран бүркіт — қанаттыдан мен ұнататын жалғыз құс. Аппақ қарда қызыл қанын ағызып, жемтігіне тояттағанын көрудің өзі — бір ғанибет. Ол өзгенің қалдығын жемейді. Қаңтардың қақаған суығында шағылысады. Қия шыңға ұя салып, жұмыртқасын ақпанның аязына шалдырып барып бауырына басады. Қырық күн ұя басып, балапанын ашып шығарады.
Теріскей даласын мекендейтін тау бүркіті де, құм бүркіті де — шағылысу мен тұқым басу кезеңдерінде бірдей. Айырмашылығы — тек дене тұрқында. Екеуі де нағыз қыранға тән қатал қағидамен өмір сүреді.
Балапандарын әуелі құсығымен қоректендіріп, кейін қоян көжектермен, одан әрі киік пен қарақұйрық етін беріп ауыздандырады. Қыран бүркіт балапандарына ешқашан тышқан етін бермейді. “Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі” деген мақал осы қырандар қағидасынан алынған.
Бүркіт ұзақ жасайды. Қартайып, қайраты қайта бастағанда тышқан аулап күнелтуді бойына ар санап, өзін-өзі тасқа соғып барып жан тапсырады. Өр кеудесін бастырмай, кәрілікке қор болмай, туған өлкесінің топырағына айналады. Мұндайды қазақ “қыран өлім” деп қатты қастерлейді.
Бұл — нағыз мұзбалақ қырандарға ғана тән қасиет. Маған қатты ұнайтын тағы бір ерекшелігі — бүркіт күн көзіне тура қарай алатын жалғыз тіршілік иесі.
Қырандар өмірінде бірақ мәрте жұп құрады. Киелі аққу секілді, олар да махаббатқа адал. Қыран бүркіттің өмірінен ғибрат алар тұстар көп. Оның абыройлы өмірі мен “қыран өлімі” — біздің батыр бабаларымыздың тағдырына өте ұқсас.
“Қарғаның өмірін бергенше, қыранның өлімін бер”, — деседі қазақ. Үйде туып, түзде өлуді армандаған дала батырлары осы “қыран өлім” қағидасын берік ұстанған. Сипаты түрлі болғанымен, түбі тектілерге ғана тән абыройлы, ақ өлім.
Қыран бүркіт ұрпақ тәрбиесіне де өте қатты мән береді. Ұясын өз денесіндегі жұмсақ ұлпасынан жұлып, мамықтайды. Жұмыртқадан жаңа шыққан қауқарсыз балапандарын қорғап, бар мейірін төгіп асырайды.
Ал балапандарын ұшуға баулығанда өте қатал мінез танытып, аяушылық сезімінен ада болады. Күн астында қалықтап, қиядан ілетін қыран тәрбиелеу — әрине, қаталдықты талап етеді.
Ел арасында “балаңды аясаң — аяма” деген ұстаным ежелден бар. Қырандардың осы қағидасын ұстанатын әкелер әлі де кездеседі. Ол да дұрыс шығар. Заман бейбіт болса да, қатал тағдырдың ыстық-суығына мойымасын, жасқаншақ, жасық болмасын дейді да.
Иә, баланы әке аяғанымен, өмір аямайтыны да — ақиқат.
Айдар ТЕМІРБЕКҰЛЫ
