1864 жылдың 4 маусымы, таңғы сағат алтылар шамасында көне шаһар жұртының шырт ұйқысын гүрс еткен зеңбірек дауысы оятты. Таң рауанымен бірге көкке көтерілген шаң мен қара түтіннің арасынан күйеге оранған Тектұрмас кесенесі көрінді. Бұл Ресейдің І Петр патшасының қазақ жерін жаулап алу саясатын белсенді жүргізген полковник М.Г.Черняевтің әскері еді. Міне, киелі Әулиеата топырағына әр ұлттың табаны әрқилы тағдырмен тиді. Бірі сонау Жібек жолының дәурені жүріп тұрған кезеңнен бері қазақ ұлысымен қоян-қолтық араласып, бір шаңырақтың уығындай болып ғұмыр кешсе, енді бірі қиын-қыстау жылдары атамекенінен жер аударылып келді. Біз өткеннің ізі сайрап жатқан Ұлы даладағы уақыттың сонау кезеңдеріне тарихтың дүрбісімен көз жүгіртіп көрдік.
Бейбарыстай баһадүр перзенттері бір уыс топырағын бойтұмар етіп, дөңгеленген дүниенің қай түкпірінде жүрсе де дүйім жұртты аузына қаратып, айға ұлыған азулы арландай сағынышқа айналған туған мекені, алты алаштың Отаны – қасиетті қазақ даласының қадірі қашанда жаннан қымбат, ар-намыстай қастерлі екені бесенеден белгілі. Адамзаттың тағдыры тартысқа түскен талай нәубетті заманаларда осынау киелі кең даланың басынан не өтпеді, кім келіп, кім кетпеді. Халқымыз шаңырағы шайқалып, қазаны төңкерілген бұқараны қанатының астына алып, бауырына басты. Өзгесің деп өзекке теппей, өзінікімен теңдей көрді. Сол дала бүгінде тек қазақ ұлысының ғана емес, ұлы достықтың, баянды бақ-берекенің, мейірімділіктің мәңгілік мекеніне айналды.
Теңіздей төгілген қан мен мұхиттай маңдай термен жеткен қасиетті тәуелсіздіктің, еңсесі биік егемен елдің Тұңғыш Президенті, Ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің «Ұлы даланың жеті қыры» атты терең ойлы, тың мағыналы мақаласында «Сонымен бірге ұзақ уақыттан бері біздің жерімізде өмір сүріп келе жатқан көптеген этностарға ортақ Қазақстан тарихы туралы сөз болып отырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл – түрлі этностардың көптеген көрнекті тұлғалары өз үлестерін қосқан бүкіл халқымызға ортақ тарих. Бүгінде төл тарихымызға оң көзқарас керек. Бірақ қандай да бір тарихи оқиғаны таңдамалы және конъюнктуралық тұрғыдан ғана сипаттаумен шектелуге болмайды. Ақ пен қара – бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар. Бұлар өзара бірлескенде жеке адамдардың да, тұтас халықтардың да өміріне қайталанбас реңк береді. Біздің тарихымызда қасіретті сәттер мен қайғылы оқиғалар, сұрапыл соғыстар мен қақтығыстар, әлеуметтік тұрғыдан қауіпті сынақтар мен саяси қуғын-сүргіндер аз болмады. Мұны ұмытуға хақымыз жоқ. Көпқырлы әрі ауқымды тарихымызды дұрыс түсініп, қабылдай білуіміз керек. Біз басқа халықтардың ролін төмендетіп, өзіміздің ұлылығымызды көрсетейін деп отырғанымыз жоқ. Ең бастысы, біз нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, жаһандық тарихтағы өз ролімізді байыппен әрі дұрыс пайымдауға тиіспіз», деп аталы сөз айтқан еді. Ал қазақ жеріне, оның ішінде Әулиеата топырағына өзге ұлт өкілдері қалай келді?
Саясаттың салқыны
Әрине, «Тас түскен жеріне ауыр» деп абыз қазақ айтқандай, зобалаң жылдардың зардабы тек бір ғана қазақ ұлысының басына төнген жоқ. Қуғын-сүргіннің қасіреті, депортацияның дүрбелеңі талай жұртты атамекенінен аластап, алысқа аттандырды. Бұл жағдайдың барлығы аға буын өкілдерінің басым көпшілігіне таныс болғанымен, кейінгі жастардың бірі білсе, бірі бейхабар екені тағы бар. Сондықтан қысқаша қайырғанда, Кеңес одағын мекендеген халықтардың қай-қайсысы да сталиндік зобалаңнан, геноцид пен этноцидтен, саяси қуғын-сүргіннен айналып өткен жоқ. Тұтас халықтар – сенімсіз де сатқын ұлттар қатарына жатқызылып, тарихи атамекенінен күштеп жер аударылды. 1920-1950 жылдары тұрғындарды күштеп көшіру – сталиндік қуғын-сүргіннің негізгі құрамдас бөлігіне айналды. Жалпы КСРО-да депортацияға ұшырағандардың саны 1920-1949 жылдар аралығында 3,2 миллион адамға жетіп жығылған деген деректер бар. Және ең көп орын алған жаппай қуғын-сүргіндік көші-қондардың түрлері этностың белгілері бойынша депортация, әлеуметтік-таптық белгілері бойынша депортация (1934 жылға дейінгі кулактарды жер аудару) кезінде келген арнайы көшірілгендер (спецпереселенцы) деп, ал саяси мүдде негізіндегі 1934-1944 жылдары көшірілгендер «еңбек қоныстарындағылар» деп аталды. 1944 жылдан бастап «арнайы қоныс аударылғандар» деген атау қолданылды. Жоспарлы түрде әкімшілік күшпен алып келіп қоныстандырудың мұндай ауқымы этностардың гендік қорына нұқсан келтірді, миллиондаған шаруалар ұжымдастыру жылдарында аштан қырылды. Жаппай ату жазаларына ұшырады және лагерь қапастарына қамалды. 1932-1933 жылдары мыңдаған адамдар жер аударылып келген Қазақстан «Сібір» сөзінің синониміне айналғанын тарихшылар да растап отыр. Осылайша халықтарды күштеп көшіру соғысқа дейінгі кезеңде басталып, әртүрлі әлеуметтік топтар мен сословиелерді, этностық топтарды КСРО-ның орталық аудандарынан 1920-1930 жылдары Қазақстан, Орал, Орталық Азия, Сібір, Қиыр Шығысқа жаппай көшіріп-қондыру қызу жүргізіліп жатты. Арнайы қоныс аударылғандардың азаматтық құқығы сақталды, қоныстанған әкімшілік аудан көлемінде жүріп-тұруына рұксат етілді. Бірақ қоныстанған жерінен кетуге құқығы болмады.
Осылайша 1936 жылы Батыс Украинадан Қазақ АКСР-не 15 мың поляк және неміс шаруашылықтарын көшіріп-қоныстандыру басталды. Олардың көп бөлігі Солтүстік Қазақстанға, қалғаны Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырылды.
Қазақстандағы «Кіші Қазан» науқаны кезінде босап қалған жерлерге корейлерді, финдер мен поляктарды орналастырғаннан кейін кезек немістерге де келді.
Соғыстың алдында Қазақстан аумағына тағы да поляк ұлты өкілдерінің екінші толқыны көшіріліп әкелінді. 1939-1940 жылдары Гитлер армиясының Польшаға басып кіруіне байланысты Батыс Украина, Белоруссиядағы поляктар қосымша қашып келе бастады. 1940-1941 жылдары поляктардың осы бөлігі Қазақстанға қоныстандырылды. 1940-1941 жылдары 200 мыңдай поляк Ақмола, Ақтөбе, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Талдықорған, Жамбыл, Алматы облыстарына орналастырылды.
1943 жылы Қарашай автономиялы республикасы жойылып, қарашайларды көшіру туралы қаулы қабылданды. Жалпы саны 45,5 мың адам Қазақстанның Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырылды. Қалған отбасылар Қырғызстанға, Өзбекстанға аттандырылды.
Екінші дүниежүзілік соғыстың дауылынан Қазақстан аумағына көшіп келушілер тасқыны шұғыл артты. Қазақстанға елдің батыс бөлігінен 536 мың адам көшіп келді.
Бұрынғы Кеңес одағында 1920-1940 жылдары тұтас халықтар депортацияға ұшыраған. Басым көпшілігіне жалған айыптар тағылып, атамекендерінен күшпен көшірілді. Осынау озбыр саясат 1906 жылғы Столыпиннің аграрлық реформасынан бастау алды десек, артық айтқандық емес. Себебі аталмыш реформа негізінде қоныс аударушыларға шет аймақтарда жер бөлу жұмыстары жүргізілді. 1906-1915 жылдары аралығында Қазақстанда қоныс аударушылардың пайдасына қазақтардың иеліктеріндегі 21 миллион десятинадан астам шұрайлы жер бөлініп, қазақтар шөлейт, тастақты жерге қоныстана бастады. Столыпиннің аграрлық реформасы негізінде Қазақстанға 700 мыңнан астам орыс және украин шаруалар қоныс тепті. Олар Жамыл өңіріндегі жері отты, суы бал Жуалы, Меркі, Шу мен Қордай аудандарына шоғырландырылды. Жамбыл облыстық мемлекеттік архиві мамандарының айтуынша, өңірге Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін алғашқылардың бірі болып 1936 жылы поляктар, ал 1940 жылы финдер ат басын бұрған екен. Бұл картинадағы ұлттардың бірі атап өткеніміздей мәжбүрлікпен жер аударылып келсе, енді бірі шаруашылық негізінде шоғырландырылды.
Черняев қалай генерал-майор атанды?
Ал әңгімемізге тұтқа болған жоғарыдағы полковник Черняевтің мақсаты – Әулиеата бекінісін жаулап алу болды. Ең алғаш Қордай асуы мен Меркіні жаулап, жолындағыны жапырып келе жатқан әскер осылайша Әулиеатаға жетеді. Бұл туралы Шудан бергі орыс қосынының бастығы, полковник М.Г.Черняев Сібір корпусының командиріне 1864 жылғы 6 маусымда мынадай хабар жолдайды: « Меркіден шыққалы ешқандай жауды кездестірместен Ұзынбұлақ шатқалына дейін жеттік. Өгіз арбалы көлік артымыздан ілесіп, олар жетісімен қосынмен бірге түнеп жүрдік. Осында қоқандықтар бізді Әулиеатаға жетпестен бұрын қарсы алмақ деген мәліметтерді естісімен жүріс-тұрысқа ауырлау нәрселердің бәрін қалдырып, Әулиеатаны алған соң сонда қалдыратын ракеталық станогы мен екі ротаны және батареялық екі зеңбірекпен қаруланған 50 казакты қорғау үшін алып, жеңіл-желпі күйде (маусымның) 2-сі күні таңға жуық аттандық. Он шақырым жүрісімен қоқан шолғыншылары көрінді. Олар біздің қосынды байқасымен-ақ атыспастан шегініп кетті. Әулиеатаға жеті шақырым қалғанда мен әскерлерді 25 шақырымдық ауыр жолдан соң демалуға тоқтаттым. Лагерь орналасқан жерден 5 шақырымдай жерден Тектұрмас төбесіне жиналған қоқандықтар тобын байқадық. Бұл төбеден (Әулиеата) қаласы көрініп тұрады. Үш сағаттай демалған соң, мен қосынмен бірге жаңағы төбеге қарай қозғалдым. Алдымызда казактар жүздігі мен қазақтар милициясы жүріп отырды, олар екі ракеталық станокпен қаруланған. Сол сияқты тау взводы мен бір рота атқыштар да болды. Осынша әскер жақындасымен қоқандықтар өздері тұрған төбеден жылыстап, қалаға таяу төбеге шегінді. Жаудың жалпы саны
1 500-дей адам болып қалар. Басты әскери күшіміз келісімен екі рота атқыштар жан-жаққа шашырай қозғалып, қоқандықтарды дереу шегіндірді де, оларды Таластың сол жағалауына асығыс өтуге мәжбүр етті. Осында жауларымыз қорғаннан
4 зеңбіректі 500 жаяу сарбазы мен 300 атты әскерінің қорғауымен алып шыққан екен. Қалаға жақын соңғы төбені де алған артиллерияшыларымыз дәлдеп атқан соң қоқандықтар дереу кетуге мәжбүр болды. Осы төбеде батареялық және атты дивизиондар қалдырылып, оларды қорғау үшін екі ротаны бөліп, мен қалған әскерлерімді олардан бір шақырымдай төмендеу лагерьге орналастырдым… Қала дуалының батыс қабырғасы онша күшті еместігіне, оның алдында паналайтын нәрселер көптігіне, қорғанның артиллериялық қаруының өте әлсіздігіне жеке өзім көз жеткізген соң, мен ешқандай орлар қазбастан қаланың ішіндегі үйлерді паналай отырып, цитаделиді қолға түсіріп, басып алуды ұйғардым. Келесі күні таңертең сағат 6-да екі ротаны, екі тау зеңбірегі, екі ракеталы станогы бар екі жүздікті, қазақ милициясын лагерьде қалдырып, қалған бес ротамен, бір жүздікпен және 8 зеңбірекпен жаңбыр жауып тұрғанда Талас өзенінен өтіп, қалаға батыс жағынан келісімен 400 сажын жерге бүкіл артиллерияны позицияға орналастырдым. Осындай қашықтықтан қорғанға оқ жаудырған соң зеңбіректерді 300 сажын жерге жақындаттым» деп жазады.
Орыстар Әулиеатаны жаулап алғанда қала тұрғындары екі-үш мың мөлшерінде болған екен. Әулиеатаны алғаны үшін полковник М.Г.Черняев генерал-майор атанды. Міне, қасиетті қазақ даласы, киелі Жамбыл өлкесі осылайша қоқанның да, жоңғардың да, орыстың һәм басқа да басқыншылардың талас-тартысынан аман шығып, өз ұрпағының тарихи алтын бесігіне айналып отыр.
Татулық тірегі
Осы ретте өңірдегі бірнеше этномәдени бірлестік жетекшілерімен де пікірлескен едік. Ең алғаш рет мемлекетіміздің тәуелсіздігін мойындаған түрік ұлты өкілдерінің негізгі құрамы Ұлы Отан соғысы жылдарында қоныс тепкен екен.
– Ұлы Отан соғысы тек қазақ пен түрік ұлтына ғана емес, барлық халықтарға, жалпы адамзат баласына үлкен қасірет әкелгені тарихтан белгілі. 1944 жылы Жамбыл өңіріне отарбамен 92 мың түрік азаматы жер аударылған. Алайда олардың 18 мыңы жолда науқастанып, жараланып қаза тапса, 20 мыңы аштықтан жан тапсырған. Негізінде түрік ұлты Орта Азиядағы үш республикаға жөнелтілген. Оның ең басым көпшілігі Қазақстанға, оның ішінде Жамбыл жеріне бағытталған. Біз сол жылдары қазақ халқының мемлекеттік тарихы бастау алып, хандығының іргесі қаланған, халқы да, жері де мейірім шапағына шомылған Әулиеатаға келгеніміз үшін бақыттымыз. Және атамекеннен алыстап, қорғансыздың күнін кешкен ағайындарды бауырына басып, бір үзім нанын бөліп берген Әулиеата жұртына алғысымыз шексіз. Қазір өңірде 43 мың түрік этносының өкілі ғұмыр кешіп жатыр.
Сол жылдарға қатысты бір жайтты атап өтсем. Қазақстанға жер аударылып, жолда, Қызылорда облысының тұсында ата-анасынан айырылған 8 жасар түрік қызы Өзбекстанға өтіп кетіп,
17 жасында тұрмысқа шығады. Алайда жолдасы ерте қайтыс болып, қайтадан Ресейге жер аударылып, ақыры тағдыр аялдамасы Жамбыл өңірінен жолығады. 1936 жылғы Жанат Мусаева есімді бұл кісі ата-анасынан айырылғалы бері күні бүгінге дейін бірде-бір құжатсыз өмір сүріп келген. Жамбыл облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясының ықпалымен жуырда сол кісінің құжаттарын реттеп бердік. Салтанатты түрде табыстадық. Зейнетақысын да алатын болды. Міне, қазақ халқының біздің ұлтымыз үшін жасаған және жасап келе жатқан жақсылығы ұшан-теңіз. Сол үшін Мәңгілік елге мың да бір рақметімді айтқым келеді, – дейді «Ахыска» түрік этномәдени бірлестігі Жамбыл облыстық филиалының үйлестірушісі Ибрайхаджы Жуфаров.
Облыстағы гректер қоғамының жетекшісі Георгий Буюкидидің де қазақ халқына алғысы зор. Оның айтуынша, гректер 1942 жылы өңірге табан тіреген. Олардың басым көпшілігі Талас, Жуалы, Сарысу, Шу аудандары мен Тараз қаласына қоныстандырылған. Ал әзербайжандардың келу тарихы тым әріден басталған екен.
– Негізінен әзербайжан ұлтын Қазақстанға депортациялау науқаны 1935 жылдан бастау алды. Содан 1941 жылға дейін жалғасты. Ал Жамбыл өңіріне үлкендеріміз ең алдымен 1937 жылы келген. Қазақстанға бағытталғандардың жалпы саны болжаммен 85 мыңға жуық болған деген дерек бар. Қазір өңірде 17 мыңнан астам әзербайжан этносының өкілі бақытты, баянды ғұмыр ешуде. Бұл жер аудару кезіндегі негізгі жағдай. Ал түп тарихқа көз салсақ, біздің бабаларымыз Ұлы Жібек жолы бойындағы Тараз, Түркістан секілді үлкен шаһарларда сол кезеңнің өзінде өмір сүрді. Саудамен айналысты. Талай бабаларымыздың зираттары да қазақ даласында қалды. Сондықтан Әулиеата жерінде біздің бабаларымыздың да қазақ ұлысымен бауырластығы тереңде жатыр, – дейді «Низами» әзербайжан этномәдени бірлестігінің жетекшісі Гусеинали Насиров.
«Самшобло» грузин этномәдени бірлестігінің жетекшісі Зураб Джанашияның пікірінше, грузин ұлты Әулиеатаға алғаш рет 1944 жылы 22 ақпанда жөнелтілген. Қазақстан, Өзбекстан мен Қырғызстанға бағытталған грузиндердің 90 пайызы Ұлы даладан пана тапқан. Қазіргі таңда өңірде 2 мыңға жуық грузин этносының өкілі өмір сүріп жатқан көрінеді. Сонымен қатар тәжік ағайындар да татулықтың туын желбіретіп келеді.
– Біздің аталарымыз Жамбыл жеріне ерте келген ұлттардың қатарында деп айта аламын. Себебі олар XIX ғасырда, атап айтқанда 1887 жылдың өзінде осы өңірді мекендегенін растайтын мәліметтер бар. Алысқа бармай-ақ, өзімнің 3 атам мен 2 әжем сол уақытта Әулиеатада тұрған. Қазір солардың ізін жалғап отырған ұрпақ ретінде жамбылдық қазақ бауырларыма, олардың кеңпейіліне алғысым шексіз. Қазақстан тәуелсіздігін алып, ел бейбіт өмірді ту еткен тұста кейбір тәжік бауырларымыз атамекенге қайтадан оралды. Ал біз ата-әжелеріміздің ғұмыры өткен қазақ даласында, жергілікті халықпен бір үйдің баласындай болып кеттік. Қазір өзіміздің ұрпағымыз да осы жерде туып-өскендіктерін мақтан тұтады, – дейді облыстық тәжік этномәдени бірлестігінің жетекшісі Алижон Мулладжанов.
Ал «Архыз» республикалық қоғамдық бірлестігінің «Бірлік» қарашай-балқарлардың облыстық филиалының жетекшісі Леля Узденованың айтуынша, өңірге қарашайлар 1943 жылдың 2 қарашасында, ал балқарлар 1944 жылдың 8 мамырында жер аударылыпты. Бүгінде облыста болжаммен 600-ге жуық қарашай-балқар отбасылары тұрып жатқан көрінеді.
– 1850-1864 жылдары Қытайда әйгілі Тайпин көтерілісі басталып, салдарынан халықтың тағдыры талан-таражға түсті. Қытайдағы Шэньси қаласы сол кездегі бас қаламыздың бірі болды. Тайпиндер қозғалысы солтүстік-батыс провинциялары, соның ішінде дүнгендік провинцияға өте ауыр соқты, өйткені цинь билігі қосымша алым-салық енгізді. Осы секілді көптеген нәубет салдарынан XIX ғасырдың 70-80-жылдары патша үкіметінің бастамасы бойынша ұйғырлар мен дүнгендер Жетісу жеріне қоныс аудара бастады. Қазақстан аумағындағы ұйғырлар мен дүнгендердің саны бірте-бірте арта түсті. Мәселен, 1897 жылы Қазақстанда 56 мың ұйғыр,
14 мың дүнген болса, 1907 жылы ұйғырлар 64 мыңға, ал дүнгендер 20 мың адамға жетті. Сол халықтардың 45 мыңы Жамбыл жеріне шоғырланды. Алғашқы легі 1877 жылы жетоқсанда, 1878 жылы қаңтарда Қордай ауданына қоныстанды. Міне, содан бері қазақ халқымен үлкен достық пен туысқандықты ту етіп, ғұмыр кешіп келеміз, – дейді облыстық «Вынхуа» дүнгендер ассоциациясының мәдени орталығы қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Руслан Исмазов.
Расында, сол тұста халықтардың достығы заманның зілін бірге көтеріп, қиындықтарды да білек біріктіріп, бірге жеңіп шықты. Бір ғана 1941 жылдың өзінде облыстық архив құжаттарынан өңірге 21 мың 810 шешен, болгар және өте аз мөлшерде ингуштардың келгені жайлы дерек көрдік. Олардың 5 493-і ер азаматтар, 6 170-і нәзікжандылар, ал 10 147-сі 16 жасқа дейінгі жасөспірімдер. Соның ішіндегі 70-ке жуық бала ата-анасынан айырылған тас жетімдер екен. Олардың қамқорлыққа алынып, мектепке оқуына да жергілікті халықтың тарапынан көмек көрсетілген. Сондай-ақ сол жылы 1 075 адам Жамбыл стансасына қоныстандырылады. Осылайша тұс-тұстан түрлі себеппен тағдыр тоғыстырған жүзге жуық өзге ұлт өкілдері жергілікті халықпен бірге етене еңбектеніп, достықты нығайтып, өңірдің экономикасы, мәдениеті мен өркениетінің, кәсіпкерлік саласы мен өндірісінің дамуына жан-жақты үлес қосып, келешегіміздің керегесін кеңейтіп келеді. Адамзат баласының басына төнген небір қауіп-қатерді жеңіп шыққан осынау ұлы достығымыздың әлі де талай белесті бағындырарына күмән жоқ, есесіне сенім мол. Лайым, солай болғай!
Айсана Нұрбап
