Өткен ғасырдың бас кезінде орыс жазушысы Максим Горький қазақтың зиялыларына “Сіздер алтын сандықтың үстінде отырсыздар” деген екен. Демек, өресі биік халқымыздың өткенінің өткелдері өлшеусіз тарихпен өрілгені өзімізге ғана емес, өзге елдерге де аян болып тұрғаны ғой. Ықылым заманнан-ақ тарихын білмеген ұлттың болашағы бұлыңғыр деген тәмсілді айтып келеміз. Тарихымыздың әлі де ашылмаған ақтаңдақ беттері көп. Соны тарихымыздың соқпағына сүрлеу салған тарихшыларымыз қаншама?! Ал, сол қазақ хандығының қазығы қағылған Шу өңірінен бір тарихшы шықпауы мүмкін емес. Түгін тартсаң көненің көмескіленген көмбесі ақтарылып шыға келетін өлкенің топырағында аунап өскен Мәмбет Қойгелдідей азаматын танымайтын қазақ жоқ шығар, сірә?!
Мектеп қабырғасында жүрген кезімде әдебиет пен тарих пәнін қызыға оқып, әсіресе Алаш арыстарының өмір жолы мен еңбектеріне бар зейінімді қояр едім. Дәл осы кезеңнің бүге-шігесіне дейін зерделеген әдебиетші-тарихшылары бар Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетіне оқуға түскенде бөркімді аспанға ата қуандым десем, артық айтқандық емес. Алаш үнін, Алаш қозғалысын түбінен қопара зерттеген белгілі ғалым, тарихшы Мәмбет Қойгелдінің есімімен осы университет қабырғасында таныс болдым. Шу өңіріне табан тіреген күннен-ақ осынау тарихи өлкенің топырағында туған текті азаматпен жүздесу әлде тілдесу бұйырар ма екен деп жарғақ құлағым жастыққа тимегені рас. Болмысы бөлек тұлғамен дидарласу үшін де Абай айтқан ақыл, қайрат, жүректі теңдей ұстау керек-ті. Бұл биікке көтерілмесем де биылғы елеулі жылды желеу етіп, бар ойымды жинақтап, қобалжу мен уайымды сырып қойып, тарихи тұлғаға хабарласқан едім.
Бірде ауданның белді азаматы Ахметжан Қосақовтан “Мәмбет Қойгелді туралы не білесіз” деп сұрау салғанымда, бір әсерлі әңгімесін айтып, ет жүрегімді елжіреткен еді. Бір жылдары Мәмбет Қойгелдіге Шу ауданының Құрметті азаматы атағы берілгенде “Мен қаншама абыройлы атақтар алдым, алайда туған жерімнің маған берген атағы бәрінен биік тұрады” деген екен. “Халықшыл болғандарда қасиет бар, тарыдай мың дәні бар басын иіп” деген теңеулі тіркесті Мәмбет Қойгелдіге де телігім келіп тұр. Шыққан тауы биік болса да кісілігі кісі қызыққандай азаматтар болса, солардың бірі дер едім. Қарапайымдылығы соншалық, телефонмен тілдескенде ағынан жарылып, ақтарыла кетті. Ағалығынан танбай, ақылынан аянбай, өнегелі өсиетін айтқан алдыңғы толқын ағаның өрісті әрі өрелі тарихын өскелең ұрпаққа арнағанын аңғардым. Ә дегеннен-ақ талайы тарихы бар туған жердің тұмса табиғатын, бала кезінде жадында қалған ақ пейілді ауылдастарын айтып тебіренді.
Тарланбоз тарихшы Коммунизм совхозында (қазіргі Ақтөбе) қарапайым шаруаның отбасында дүниеге келген. “Ұлтарақтай болса да ата қоныс жер қымбат, ат төбеліндей болса да туып-өскен ел қымбат” деген өнегелі сөзді өмірлік ұстанымына айналдырған арда азамат “Мен өскен ауылды түлеткен еңбек еді” деп әр сөзін нығырлап отырды. “Колхоз-совхоздың негізінде қалыптасқан ауылда туып-өстік” деді тағы бір сөзінде. Жердің қай қиырында жүрсе де туған жерін жүрегінің түбінде әлдилеп өтпейтін жан баласы болмас. Сірә, адамның жасы келген сайын ауылға аңсары ауып, туған өлкеге деген сағынышы арта түсе ме деймін. Мәмбет Қойгелдімен сұхбаттасқанда соны аңғардым, тіпті телефонмен тілдесуіміз екі сағатқа созылғанын да байқамай қалыппыз. “Жақсымен өткен бір сағат, жаманның өтіп кеткен өміріндей” деп бұрынғылар текке айтпаса керек-ті. Олай болса, туған жердің мақтан тұтар текті ұлының өткен күнді қаузаған әсерлі әңгімесін еш қоспасыз жеткізейін.
“Ара-тұра ауылға барып тұрамын. Несін жасырайын, тозған ауылды көріп көңілім құлазиды. Шудың суына құятын Қорағаты деген өзен болған, қазір оның сілемі ғана қалды. Көктем шыға Қорағаты өзені тасығанда ауылды алып кете жаздайтын. Жаздай Қорағатыда балықша жүзетінбіз. Қорағаты туралы аңыз-ертегілерді естіп өстік. Ауылдың ар жағы құм болатын. Ауыл балалары жаздай аяқ киім кимей, жалаңаяқ құмды кешетінбіз. Советтік кезеңге тән ауылдардың классикалық үлгісі болды сол ауыл. Кеңестік дәуірде қалыптасқан ауыл жоқ қазір. Ол кездері ауылды ауыл еткен еңбек екен ғой. Менің әкем де, әкемнің бауырлары да күннің табы мен желдің өтінде қысы-жазы мал бақты. Қолында барға қанағат тұтқан қарапайым жандар еді. Кейде ойлаймын, сол кісілердің еңбегіне лайық табысы да болған жоқ, көп айтса көнді, жұрт айтса болдыға салып жүре берген ғой. Әлі есімде, бала күнімде әкеме еріп колхоздың конторына барғанымыз. Тамыз айы болатын. Әкем колхоздың 600-700-дей қойын бағатын. Анам жанында жүріп қолғабыс ететін. Қыркүйек айы жақындап қалған, бізді мектепке дайындау керек дегендей. Ол кездері еңбекақы деуші еді. Әкем колхоздың есепшісінен жыл бойғы баққан малының еңбекақысын сұрады. Жарықтық Садықов Асан деген ағамыздың шот қаққан уақытта қолына көз ілеспейтін. Еңбек құнын сұрай барған әкеме тиын-тебен берудің орнына керісінше «колхозға қарызсың» деді. Сонда әкем «Ойбай-ау қалайша қарызбын? Жыл бойы малдың соңында жүрмін ғой» деді. Балаларға киім-кешек әперем деп барған әкемнің сол жолы салы суға кетіп, еңсесі түсіп қайтты. Балалық шақтан қалған осы бір көрініс көз алдымнан кетпейді.
Садық деген азамат соғысқа қатысқан, өзі сондай мәдениетті жан еді.. Ол кісінің әйелі Сәмер апамның да көңілі жаздай еді, шіркін! Мен ылғи тетелес ағамның артынан қалмай, мектепке бірге барып жүріппін. Сонда анам мені жетектесе, жылай жөнеледі екенмін. Сәмер апам “Бұл бала неге жылап жүр?” деп сұраса, анам “бұл да мектепке барамын деп қоймай жүр” депті. Сонда Сәмер апамыз мені мектептің бірінші сыныбына қабылдап, партаға отырғызған екен. Алты жасар баламын. Маған Сәмер апайым сабақ берді. Ал сол ауылдағы мектепті Қазиев деген кісі соқтырыпты. Кейін есейгенде республикалық архивтен іздеп жүріп, Қазиев туралы деректі фильм тауып алдым. Қазиев деген кісі Батыс Қазақстанның Орал облысынан келген екен біздің ауылға. Ол атақты Сырым батырдың ұрпағы. Тағдырдың жолымен
біздің Шуға келген деседі. Бәлкім айдауда жүрді ме, кім білсін?! Ең алғашқы мектепті сол Қазиев деген кісі салдырған екен.
Менің өмір жолымда жақсы адамдар көп кездесті. Менің тұлға болып қалыптасуыма солардың әсері көп тигендей. Жетінші сыныпты бітірген соң Новотройцкідегі интернат-пансионға келіп оқыдық. Шерхан Мұртазаның«Интернаттың наны» деген әңгімесінде баяндалған өмір тура біздің де бастан өтті. Ауданның төңірегіндегі колхоз-совхоздан келген балалар жиналушы едік. Бір бөлмеде жиырма бір бала жаттық. Интернаттың өмірі бір ғажап өмір еді, ойпырмай… Біздің тәрбиешіміз болған Айдосов деген ағай керемет жан еді. Болмыс-бітімі бөлек, рухы мықты, өте әділетті азамат болды. Сол кісіге қарап бой түзедім. Сол мектепте тағы екі мұғалім ерекше есімде қалыпты. Тарих пәнінен беретін Алматаева деген апайымыз үнемі биік өкшелі туфли киіп жүретін, мәдениеті жоғары жан болды. Және Қасқабай Мұқанов деген ағайымыз ылғи әскери формасын тастамайтын, өзі аппақ, қияқ мұртты, келіскен азамат болатын. Бізге орыс тілі әдебиетінен сабақ берді. Шолохов, Тургенов, Гоголь туралы көркем жеткізіп, сол орыс классиктерінің шығармаларымен сусындататын. Мектеп-интернатта ауық-ауық кештер өткізілгенде Алматаева апайымыз бен Мұқанов ағайымыз шыр айнала вальс билейтін. Қазір ойлаймын, ауыл балаларына мәдениетті көрсеткен осы кісілер екен ғой деп». Мәмбет аға балалық шақтан еміс-еміс есте қалған естеліктерді айтқан сәттерде ауық-ауық терең күрсініп, кейде тамсанып отырды. «Алақандай ауылымызда ақылы дария қариялар болушы еді. Бойынан тектіліктің табы есетін Тұрлыбай деген атам болған. Ол кісі менің әкемнің бажасы, яғни анам Зейнегүлдің Балжан деген әпкесінің күйеуі. Ұмытпасам, 5-6 сыныптарда оқитынмын, ал Тұрлыбай атам жетпістің төңірегінде-ау… Тұрлыбайдың Орман деген баласы мен менің әкем екеуі бір атар қойды бағатын. Сонда Тұрлыбай атамыз екеуміз қой өріп кеткенде құмның үстінде орналасқан қораның қиын ойып-ойып, сол қимен қораны қоршаушы едік.
Ертеден қара кешке дейін мен атама көмектесемін, ал ол кісі маған әңгімелер айтып беретін. Сол кісінің берері мол әңгімелері әлі есімнен кетпейді. Әсіресе Ойшы болыс туралы айтқан әңгімесі қандай?! Сол әңгімені қазір жазып жатқан кітабымның бір тарауына қостым. Тарихты жазғанда ең бірінші ұстаз-халық.
Алаш тақырыбына келуіме де бірден-бір себепші болған осы Тұрлыбай атам дер едім. Әкемнің ағасы Оңлабай деген кісі болатын. Ол кісінің мінезі жайлы болғандықтан жеңгелері Жайлыбай деп атап кеткен. Оңлабай атам күнде кешкілік ауыл балаларын жан-жағына жинап алып ертегі-жырларды айтып беретін. Біз “Ата, ата Қамбар батырды айтшы” деп қолқа салатынбыз. Атам Қамбар батырды жатқа айтатын. Қамбар батырдың күйін айтып жылағанда біз де мұңаятынбыз. Тұрлыбай атам мен Оңлабай атамның айтқан кей әңгімелерін еш жерден естіген емеспін. Нағыз халық ауыз әдебиетінің ағып тұрған таратушысы екен ғой сол кісілер.
Бисұлу және Ақбілек деген әжелерімізге еркелеп өстік. Үйдің жанын- да «Ысқақ қожа» деген мешіт болатын. Ауылдың ақсақалдары, ер-азаматтары барып, қатарға тұрып намаз оқитын. Солардың соңғы қатарында осы ақ кимешек киінген екі әжем тұратын. Біз мешітке сығалап қарап жүретін едік. Ақбілек әжем үйдің жанынан өтіп бара жатып Бисұлу әжемді «әй, қыз» деп шақыратын. Екі әжем шүйіркелесе әңгіме айтатын. Сонда Ақбілек әжем «Намазға тұрғанда қақпас шалдардың күжірейген желкелерін көрсем, қарқылдап күлгім келеді, өзімді әрең ұстап қаламын» дейтін. Және тағы «жас кезімізде түрлі уақиғалар болды ғой, сонымды Алла кешіре ме деп барамын мешітке» деуші еді. Ақбілек әжем біздің үйден қайтқанда әндетіп кетіп бара жататын. Біздің үйден әріректе Жазылбай деген ақсақал тұратын. Ол кісі аңшы әрі ұста болды. Аңшы болғандықтан Ақбілек әжем Жазылбай қайын інісін «Жер қақпан» деп айтушы еді. Сол кісі үйіндегі бүкіл дүние-мүлкін ағаштан ойып жасаған екен. Домбыраны да жасайтын. Тіпті ол домбырасын төгілте шертетін. Кешқұрым есік алдындағы жиде талдың төңірегіне су сеуіп, көлеңкесін саялап отыра кетіп, қос ішекті солқылдата күйлерін тартатын. Құлақ құрышын қандырар күйлерін тыңдауға әуестенген Ақбілек әжем қайын інісіне «Ал анау шанағыңды, шерт күйіңді» деп бұйыра сөйлейтін. Қаншама әуезді күйлерін ешкім қағазға түсіріп алған да жоқ».
Кемелдікке жеткен кейіпкеріміз кейінге қалдырар мұрасының әу бастағы құраушысы-туып-өскен ауылының ақылгөй қариялары екендігін айтып, ерекше толқыды. «Тарихты тұлғалар жасайды» деген тәмсілді ұстанған Мәмбет Құлжабайұлының құнды еңбектері бір емес, бірнеше кітапқа жүк боларлықтай.
Бұл ретте ғалымның «Алаш қозғалысы» аталатын екі кітаптан тұратын монографиялық іргелі зерттеуін бөліп атаған жөн. Бұл еңбектің алғашқы кітабы 1994 жылы жарық көріп, алаш-қазақ ұлт-азаттық қозғалысының бастапқы кезеңіне арналған зерттеу жұмысы ретінде қоғам тарапынан жоғары бағасын алды. Кітапты оқып шыққан Хасен Оралтай есімді азамат жолы түсіп Алматыға келгенде М.Қойгелдімен таныса отырып «Мәмбет, осы сен Совет мектебінде оқыған ба едің?» деген сұрау қояды. Белгілі қайраткердің бұл қойған сұрауының астарында «Алаш қозғалысы» авторының методологиялық ұстанымына берген бағасы жатқандығын байқауға болатын еді.
«Алаш қозғалысының» екінші кітабы араға біраз уақыт салып, 2017 жылы жарық көрді. Автор ұзақ үзілістің екі себебін бөліп атайды. Біріншіден, еңбекті жазуға мүмкіндік беретін материалдарға қол жеткізудің қиындығы еді. Ал екіншісі, жоғарыда сөз болған тарих қойнауына ығысқан советтік саяси жүйеге мүмкін болғанша обьективті талдау жасауға уақыт және тәжірибе қажет еді.
М.Қойгелдиевтің соңғы жылдары жарық көрген «Қорғансыздың күнін кешкендер» және «Қиянат анатомиясы» аталатын монографиялық еңбектері Алаш қозғалысына арналған зерттеудің жалғасы ретінде қабылданды. Аталған бұл екі зерттеудің алғашқысы алаштық ұстанымдағы ақын-жазушылардың
(А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Әуезов, т.б) советтік кезеңдегі шығармашылығындағы қайғылы тағдырына арналған. Автор бұл еңбегінде «Ұлт қаламгерлері орталық биліктен қазақ халқына өз отанына иелік құқын қайтаруды ғана талап етті. Артық ештеңе сұраған жоқ. Ал, бірақ, сол үшін «қазақ ұлтшылдары» есебінде жазаланды» деген тұжырымға келді. 2020 жылы «Арыс» баспасынан жарық көрген «Қиянат анатомиясы» аталатын автордың еңбегі тың да батыл тұжырымдарымен ерекшеленеді. Мәселен, ол большевизмнің жасанды түрде тап күресін өрістетуі мен ауқаттылар меншігін кәмпескелеу шаралары іс жүзінде арандатушылық қызмет ретінде 1929-1931 жылдары халық көтерілісіне, сондай-ақ ұлттың жартысына жуығын жұтқан алапат аштыққа соқтырғандығын фактілік негізде нанымды баяндайды. Мәмбет Құлжабайұлының өзі айтпақшы, сөреде жылдар бойы сарғайып жатқан қағаздардың бояуы мен шаңын кеңсірігі мен көмейі кептелгенше жұтқан, соның салдарынан сырқат та тапқан өлшеусіз еңбегін туған халқы бағалайтыны ақиқат. Рухани жаңғыруға бет түзеген еліміздің рухы биік азаматы қашан да абыройдың биігінде болмақ.
Ел егемендігінің елеулі жылымен тұспа-тұс келіп отырған айтулы даталы жылдардың қатарында Мәмбет Қойгелдінің жемісі мол 75 жасы тұспа-тұс келгенін тарихи сәт демеске болмас. Елбасымыздың «Тамырымызды тереңнен тартсақ, ешқандай дауыл шайқай алмайтын еменге айналамыз» деген сөзінің мәнін тереңінен ұғынып, тұлғалар жасаған тарихты дәріптеуге барын салып жүрген Мәмбет Құлжабайұлының мемлекет алдында мерейі үстем. Тау тұлғалы тарихшының жеткен жетістіктері, алған
атақ-даңқтары өз алдына бір төбе. Туған жердің теліген атағын бәрінен биік қойған азамат үшін ауданының аядай газетінде аты аталғаны да абыройдың биігі боларына еш шүбәміз жоқ.
Айғаным АСҚАРБЕК
