Қазақ десе, ақын Жұбан Молдағаалиевтің: «Мен – қазақпын мың өліп, мың тірілген. Жөргегімде таныстым мұң тілімен», — деген өлең жолдары бірінші болып ойға оралатыны жәйдан-жәй емес. Оның тарихи астары тереңде. Ертерек өткен жаугершілік замандарды айтпағанда, өткен жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысының өзі қазақ үшін оңай соқпаған тарихтан белгілі. Қазақ зиялыларының өз ұлты үшін аянбай еңбек етіп, оның сауатын ашу, мемлекет болып дамуы үшін қоғамда белсенді болған сайын отар мемлекеттің мұрасын қабылдаған кеңес билігі кіші халықтардың басын көтертпеу мақсатында небір нәубәтті қолдан жасады. Соның ең сорақысы — 1931-1933 жылдардагы ашаршылық. Мұны әлі күнге дейін ашық айта бермейміз. Саяси астарлар тарихи ақиқаттың бетін бұрмалап, бұл тақырып әлі күнге дейін елімізде «табу» болып тұрғаны анық. Айтамыз, бірақ «көршімізге» жалтақтай қарап, тілімізді тістей сөйлейтініміз бар. Оның да саяси тұрғыда өз мәнісі бар. Бірақ біздер саясаттың адамы болмаған соң, ол жағын қозғамаймыз. Тек тарихта нақты бар дүниені сөз етуді жөн көрдік.
1932-1933 жылдары басталған аштық Әулиеата уезінің тұрғындарына да үлкен кесапат әкелгенін мұрағат құжаттары айғақтайды. Әулиеата аудандық жоспарлау бөлімінің төрағасының ВКП(б) облыстық комитетіне, облыстық атқару комитетіне, өлкелік комитеттің бригадасының жетекшісі, Орынбаев жолдасқа 1933 жылы 2 қыркүйекте жолдаған ақпаратында әрбір колхоз мұқият мамандардың қатысуымен тексерілгендігі, олардың ресурстары анықталғандығы айтылған. «Асырып айтқандық емес өңірді аштық және босқындар жайлауы мүмкін. Жұмысқа пайдаланып жүрген малдың ортаққа алынуы да үлкен қиыншылықтар әкелуі сөзсіз. Астықсыз қалған халықтың қырылып қалуы ғажап емес» делінген. Бұдан кейін хабарламашы қыркүйек, қазан айларында астық пен мақта жинаудан босаған адамдарды аң, балық аулауға ұйымдастыру қолға алынатындығын, мұның өзі қосымша азық-түлік ресурсын жасауға болатындығын жазған. Сонымен бірге ол облыстық партия комитетінің алдына аудан халқын аштықтан сақтап қалу үшін нақты шешімдер қабылдауды қойған. Сол ұсыныстың бірі Билікөлден балық аулауға рұқсат беруді Қазақстан Халық комиссариаты советінен сұрау жөнінде мәселе көтеруді өтінген. (Соған қарағанда халықтың аштыққа ұрынып жатқанына қарамастан үкімет Билікөлден балық аулауға тыйым салғанын байқауға болады). Сонымен бірге мақта дайындау жөніндегі қарызды кейін өтеуге мұрсат беруді де тез арада шешуді сұраған. Хабарламашы ауданда Сарысу және Талас өңірлерінен аштықтан босқындардың көбейгені жөнінде де нақты мәліметтер келтіреді.
Халықты аштыққа әдейі ұрындыру саяси қуғын-сүргіннің сорақы көрінісі. Қазақтың малын алғасын, жанын алу оңай екенін сол кезде Қазақстанды басқарған Голощекин жақсы білген. 1925-1933 жылдары Қазақстанды басқарған кезде Сталиннің тарапынан әлі қатыгездік орын алмаса да ол қазақ халқының басына қара бұлтты үйіріп, «Кіші октябрь революциясын жасаймыз» деп жар салды. Соның нәтижесінде тек 1932-33 жылдары Қазақстанда екі жарым миллиондай адам аштан қырылып, ОГПУ-дың түрмелерінде 10 мыңға жуық адам тергеліп, оның 3386-сы ату жазасына кесілді. Бұл тек Голощекиннің тікелей өзінің бастамасы бойынша жүзеге асырылған зұлымдық саясат еді.
Қазақстанда аштықтың белең алуы, саяси қуғын-сүргіннің болуы тікелей Голошекиннің зұлымдығымен байланысты. Жоғарыдан «байларды тауып, тәркілеңдер» деген нұсқау келген соң, жергілікті жерлерде ірі байларды қолдан жасағаны жөнінде де мұрағатта деректер бар. Бір ғана Әулиеатаның, яғни қазіргі Жамбыл облысының аумағынан ірі бай ретінде 57 адамның тәркіленіп, отбасы мүшелерімен қоса «саяси қауіпті элемент» ретінде Оралға жер аударылғаны құжат негізінде дәлелденіп отыр. Ал одан кейінгі орта тап байлары деп ақсақалдарды, мал бағып күнелтіп жүрген шаруаларды туған топырақтан тамыр үздіріп жер аударуы, малып тартып алуы – барлығы ашаршылыққа алып келгені тағы да айғақ. 1931-1932 жылдары нақты қанша адамның ашаршылықтан зардап шеккенін әлі де айта алмаймыз. Тек тарихшылардың соңғы жорамалы бойынша 1931-1933 жылдары қазақ халқының саны шамамамен үш миллион халыққа кемігені айтылады. Бұл жайында архив құжаттары негізінде зерттеу мақалалары, жинақтар да шығарылды.
Соның ішінде бір ғана Әулие-Ата халқы 1930-1933 жылдары ашынардай аянышты, өте қайғылы оқиғаларды бастарынан өткерді. Халық ауылдарынан безіп, жан-жаққа босып кетті, үй-іші түгелдей аштан қырылды, азынаған аязда қатып қалды, ауруға шалдықты. Кейінірек бұны «асыра сілтеу» зардабы деп атады. Сөйтіп, бүкіл өлке адам айтқысыз қырғынға ұшырады. Аштықтан өлген адамдар, балалар мен қарттар жөнінде, жер бетінен жойылып кеткен ауылдар, далада үсіп, ауруға шалдыққандар туралы сол заманды көрген қариялардың айтқан естеліктерінен білеміз. Бұл нәубәттің куәгерлерінен алынған естеліктер құрғақ цифр тілінен гөрі оқырман үшін әсерлірек болады деп, төмендегі естеліктер легін ұсынамыз.
Ермекбай Сұлтанқұловтың естелігінен:
-Менің атам Бектен болыстың бауыры Сұлтанқұл Медеров 1928 жылы тәркіленіп, Оралға жер аударылған. Ол кісінің ұрпақтары екі әйелінен тарайды. Екінші әйелі Күлпаттан менің әкем Нәби туады. Апамыз 1984 жылға дейін, яғни, өле-өлгенше атасы Медер қажы, оның ұлы Сұлтанқұл туралы айтып отыратын.
…Күндердің бірінде түн ортасында ұйқыда жатқан ауылға «қызыл жағалылар» сау ете түседі. Медер қажының бала-шағалары мен бүкіл әулеттерін ұйқыдан оятып, керек-жарақтарын толық алғызбай, машиналарға мінгізеді. Олардың арасында Медер қажының балалары Бектен болыс, Нысанбай, Сұлтанқұл, Шолпанқұл, Әжіғұл, немересі Мақай, тағы да басқалар болды. Темір жол станциясына жеткен соң жүк тиейтін вагондарға мінгізіп, Оралға қарай айдайды. Апам сол кездері арттарында қалып бара жатқан жеті қазынаның бірі ауыл иттері ұлып, бір жамандықтың болғанын сезгендей станцияға дейін бірге келгенін көзіне жас алып отырып айтатын. Күн ыстық. Емшектегі және жетектегі балалары шөлдеп қайта-қайта су сұрай берген соң, бір стансадан түсіп, су іздеп жүріп пойызынан қалып қояды. Сол стансада «керек болар, әйел адамды тінтімес» деп, беліне байлап берген асыл заттары мен ақшаларын ұры-қарылар тартып алады. Ақыры ит қорлықпен Оралдың Қаратөбе деген жеріне жетеді.
Әжем Бектен Медерұлының жер аударылған ұрпақтарын да айтып отыратын. Есімде қалғаны, Бектен болыс ұлдары Оспанбек, Әріпхан, Оспан, оның баласы Әбсәмет, тағы да бірнеше қыздарымен бірге Оралға жетіпті. Біразының аттарын ұмытып қалыппын.
Жер аударылған Нысанбай Медерұлы екі әйелімен бірге баласы Жақыпбек, қыздары Күлдәрім, Уәзиха, Батиха да қасретті жолдан өтікен. Нысанбай атаның бір баласы ғана айдаудан аман қалыпты. Ол – Әбдікерім. Айдаушылардан қашып, өзгелерді паналап, аты-жөнін «Қали Телтаев» деп өзгертіп, жоғары дәрігерлік білім алды, Алматыдағы әскери орталық госпитальда дәрігер болып жұмыс істеді. Ұрпақтары бар.
Менің атам Сұлтанқұл Медерұлы да екі әйел алған кісі екен. Бәбішеден туған Низамиддин жер аударылмай қалып қойыпты. Себебі, Тұрар Рысқұловпен ақылымен малын Ферғанаға, Ташкентке сатып, қалғанын кедейлер мен жалшыларға таратып, ағайын-туысқанға беріп, өзі тәркілеу басталмас бұрын, басқа ауылға қоныс аударыпты. Соның нәтижесінде жер аударылмай қалған. Шолпанқұл атаммен бірге балалары Мақай, Көшімхан және Әжіғұл Медерұлы да жер аударылған.
Әжем болыс атасы Бектен Тұрар Рысқұловпен тығыз байланыста болғанын үнемі айтып отыратын. Тілмәші болып жүрген Тұрарды көптің ақылымен Пішпектегі ауылшаруашылық мектебіне оқуға жіберген. Кейін атқа мініп, ел билеп тұрған тұсында Тұрар Рысқұлов Бектен болысқа қақпағы бар сағат, жалтырап тұрған көзілідірікті сыйға тартыпты. Ол кісі Бектен болысқа конфискацияның болатындығын алдын-ала айтып, «малдарыңды сатып, елге мәңгі азық болып қалатын мектеп, инетернат салыңдар» деген ақыл-кеңес береді. Алайда болыс «ақ патшаның жазасынан, Қазан төңкерісінен, уақытша өкіметтің билігінен аман қалған бізге ешкім тие қоймас. Малымыз жылдан-жылға көбейіп келеді» деп Тұрардың ақылын тыңдамаса керек.
Менің мамандығым – тарих пәнінің мұғалымі. Ел арасындағы сөзге, аңыз-әңгімелерге құлақ қойып жүремін. Көптің айтуынша, Бектен болыс өте парасатты, сол өңірдің тіреуі, халқына жақын, жұмсақ мінезді адам болса керек. Менің атам Сұлтанқұл қой аузынан шөп алмайтын өте момын кісі екен. Малшылармен бірге жүріп, жалшыларын үйлендіріп, алдарына мал салып, бастарына үй тігіп беруді дәстүріне айналдырыпты. Өзі жалшылары үшін құда түсіп, қалыңмалын төлеп, үйлендірген. Тәркілеу кезінде атамның бір жалшысы малының көптігінен тәркілеуге ілініп кетіпті. Сонда уәкілдер жалшының жалшы екеніне сенбесе керек. Нысанбай атамыз туралы да әңгіме көп. Бәрінен де Шолпанқұл атамыз ерекше, ер мінезді болыпты. Өр кеуделі, өткір, тайсалу, қаймығуды білмейтін кісі болғанын көпшілік айтады. Неге екенін білмеймін әжем бұл қайынын «Кебежан» деп атапты. Әжемнің айтуынша, ол ұзақ күндері домбырасын қағып, зарлы-мұңды күй тартады екен. «Уа, жалған дүние-ай!, ақыр заман болып, топан су қаптаса екен… Пәлембай (бір қызыл жағалының атын айтып) сол топан суда ағып бара жатса, сонымен бірге мен де ақсам арманым жоқ» дейді екен. Сол атамыз биліктің қорлығына шыдамай, Оралда да бас көтеріп, атқа мінсе керек. Ақыры Жымпитының түрмесіне қамап, миллиция ұрып өлтірген. «Миллиция, ант ұрғандар атамыздың бүкіл алтын тісін қағып алыпты» деп отыратын әжем.
Оралдың Қаратөбе деген жерінде Медер қажының ұрпақтары жан сақтаудың әр түрлі амалын қолданып, өмір сүріпті. Бірақ қорлық-зомбылық оларды қатарға қоспай, өлімге айдапты. Сол Қаратөбеде Медердің алты ұрпағы мәңгі қалды. Тағы алты ұрпағының рухы Қырғыздың Кетпентөбесінде сая тауыпты. Әжем осыларды жылап тұрып айтатын. Аштық-жалаңаштыққа ұшырап жатқан ағайындарын іздеп, Медердің інісі Дерімсалының баласы Имаш пен Низамиддин тығып кеткен асыл заттарын апарып берсе керек. Екінші рет тағы да барған Имаш ата сол жолдан оралмай қалыпты.
Өткен ғасырдың 30-жылдары Медер ұрпақтары Оралдан қашып, Өзбекстанның Ферғана, Андижан, Наманган, Қызғыздың Ош қалаларын жағалапты. Басмашылардың қолына түсіп, ауыр күндерді бастарынан өткізіпті. Сол жылдары атам Сұлтанқұл елді, жерді сағынып, пойызға мініп, Меркіге тартып кеткен ғой. Туған жерге жеткен соң буыны босап, ұйықтап қалып, Меркі станциясынан өтіп кетіпті. Аспараның тұсына келгенде шошып оянған атам, пойыздан секіріп, аяғын сындырып, ескі танысы Кузьманың үйінде үш ай емделіп, елдің қиын жағдайына налып, қайтадан Кетпентөбеге әрең жетіпті. Елден келісімен іш аурудан қаза тапқан атамды жерлеген жетім-жесірлер, ауыр күндерді бастарынан өткеріп, соғыс басталар жылы елге оралады. Алайда «байдың баласы» деп тыныштық бермеген соң, Қырғыз елімен шекарадағы Андас батыр ауылына қоныс аударған. Медер қажының ұрпақтары арасында абақтыда болмағаны жоқ шығар…
Қазақтың көзін қазақ шоқып, кезінде дүние тауып, байымаған, ешнәрсеге жарымаған ұрпақтың өкілдері атқа мінген кезде билікті асыра пайдаланып, ойларына келгенін істеп, ауқаттылардан есерлене өш алғанын жоққа шығару қиын. «Большевикпіз» деп ділімізді өртеді, дінімізді таптады, тілімізді шұбарлады. Осы үш қасиетті құрту арқылы бізді жер бетінен құртып жіберуге ұмтылды.
Алдыңғы толқын аталарымның, апаларымның көп айтқандары есімнен шықты. Ел аузында Бектен болысқа жолданған мынадай өлең қалған:
… Бірінші бегім — Бектенім,
Мен білдім дүние өткенін.
Шүкірлік қылғың болысжан,
Дүниеге қолың жеткенің.
Жаманды жаман демедің,
Жаманның ақысын жемедің.
Жаманның ақысын жегеннің,
Білдің төбесі көкке жетпесін…
Қазір де, бұрын да бай туралы айтар сөз, жалғандық көп болған. Бірақ қанымызға сіңген қасиет, бабаларымыздан қалған салт-дәстүр адамды қорлауға, зорлауға жол бермеген. Соны кешегі қазақ байлары да ұстанған. Ешкімді бей-берекет, барлық бай жылатып, зарлата бермеген. Сондықтан да халқымызда «жетім-жесірін жылатпаған елміз…» деген сөз орныққан. Бұл біздің халқымыздың ұстанымы болғаны анық…
***
Ашаршылық нәубетін зерттеп жүрген Тұңғышбек Байқұлов ағамыздың және Мақұлбек Рысдәулеттің 1928 жылғы тәркілеу науқанының зардабын көрген ірі байлардың ұрпақтарынан алған естелік-сұхбаттарынан, архив қорларынан ықшамдалып берілді.
Назым ҚОЖАМАРОВА,
Ш.Мұртаза атындағы руханият
және тарихтану орталығының бөлім меңгерушісі
