Республикамыздағы аты дардай, заты нардай, материалдық базасында мін жоқ және Үкімет тарапынан айрықша қамқорлыққа алынып, ерекше жабдықталған, табиғат қорғаудағы ең озық «Охотзоопарк» дейтін мекеменің инспектор-қорықшылары кең даладағы киелі киікті қорғау жолында Қарағанды облысында браконьерлерден бірі таяқ жеп, бірі арпалысып жүріп құрбан болды. Бейбіт күнде бұқара мен биліктің базынасына айналған бұл оқиға келешекте қайталанбас үшін мамандар, басшылар, тәуелсіз сарапшылар әділ бағасын беріп, берік байлам жасауы тиіс. Себебі бұл – үлкен қасірет…
Табиғат сақшыларын браконьерлердің ашық басынғандығыннан бір жанұя бас иесіз, ана жесір, балалар жетім қалды. Алла қайырын берсін! Мұндайда ауызға басқа сөз түспейді. Сонда да республикада ең озық жабдықталған 4 қаруы сай, «охотзоопром» инспекторы неге құрбан болды? «Браконьерлер жасырынып келіп атып кетіпті» десе сенесің. Ал автоматы бар инспекторлармен браконьерлер қалай қоян қолтық қақтығысып, бірін ұрып өлтіріп, бірін таяқтаған? Мәселе осында, кейінге сабақ болуы үшін ашып, анық айтуымыз керек, озық қарулармен қаруланған «охотзоопром» инспекторы бұлай браконьерлердің қолынан мерт болмауы керек еді. Әрине, егер мына жағдайда тәртіп-талап, қалыптасқан қағида ескерілсе:
1. Бір жылдары Ауылшаруашылығы министрі болған Серік Үмбетов: «Табиғат сақшылары іс-сапарға 3 инспектор-қорықшы, орманшыдан кем шықпасын, 2 көлікпен, түнгі жарық, рация тағы да басқалармен толық қаруланып, орманшылар, балық инспекциясы, жануарлар дүниесіндегі аңшылық шаруашылығы бірлесіп жұмыс атқарсын», — деген бұйрық болған. Оның себебі, бір көліктегі 3 инспектор біреуі тоқтатқанда екінші инспектор дереу автоматпен көліктен секіріп түсіп, аулақырақ барып, браконьерді көліктеріне жақындатпай «айбат» көрсетіп тұрса, үшінші инспектор тізгіндеген көлікті сөндірмей, рациямен әріптестеріне хабар беріп, не нәрсеге де дайын отыруы тиіс. Берілген хабарларға қарағанда бұл инспекторларда ондай іс-әрекет, тәртіп сақталмаған. Сақталған болса, браконьерлерді өздеріне мүлдем жақындатпаған болар еді. Алыста тұрып-ақ, «көлігінің ішін аш, анау не? мынау не?» – деп бар айғақты алып, заңға сай іс жүргізер еді. Неге олай болмады?
2. Бұрыннан ұстатпай жүрген ондай «крышасы» дәу браконьерлердің елсізге келгенін көрген соң министрдің бұйрығына сай, жақын маңдағы ауылдан тиісті қызметкерлерді қатарына қосып, қажет орынға хабарлап қосымша көлік шақырту керек еді. Ол жасалмапты, неге?
3. Қазір «Зоопром» табиғат қорғаудағы ең көлігі, қаруы, жағдайы көп күшті орын. Қаруар қаржы шашып 7-ақ жылда заңды тұрғыда есептен шығарылып (списать етіп) жоқ болатын шетелдік көп көлік ала бергенді «вахтовый» әдіспен киіктерді күзеткенді қойып, оның орнына егер 6-қорықшы-инспектор жанұясымен тұратын «турай» рацияларымен жабдықталған киіктер өрісіне келер жол қиылыстарына қорықшы үйлерін (кардондар) салынса, соның өзі браконьерлердің ол маңға жақындауына тосқауыл болар еді… «Бізді көрді, рациямен хабарлайды», — деп қорқатын еді. Ондай тірлік әзірге жоқ. Бірақ соған табиғат үшін келуіміз керек, сонда қыруар қаржы үнемделіп, тік ұшақ та керек болмай, табиғатты оттан да оқтан да оңай қорғаймыз.
– Қисық заңда әккі браконьерді қумаса тоқтамайды, қуғанда құласа сіз кінәлісіз! Кезінде алыс қыстаудағы шаруа қожалықтарының саналы-салауатты, көлігі барларға «Қоғамдық инспектор» деген куәлік беріп, бар жағдайды солар арқылы да біліп, шара қолданатынбыз. Қазір оның бәрін жойды. Не үшін? Бәрі бірдей жауапсыз емес қой. Табиғатты қоғамнан, жай халықтан алыстатпай, бұл істі де қалпына келтіру міндет. Табиғат – көп болып қорғаса ғана қорғалатынын түсінер кез жетті. Сөзім дәлелді болуы үшін айта кетейін, сонау 1993-1997 жылдары орман-аңшылық шаруашылықтары экономикалық қиындықтан жалақысыз қалдық… Содан таудағы табиғатқа пайдасыз «Гарем» жасайтын кәрі арқарларды тауып, шетелдіктерге, ғалымдар сұранысымен, үкіметтен рұқсат алып атқызып, мекемені көтергіміз келді. Бірақ, тауды браконьерлер жолыққан тастаған арқар жоқ. Не істеу керек? Осы ойда толғатып жүргенімізге 40 жыл, – дейді «Андасай» қаумалы қорықшысы болып жүрген маған Жетпісбай-Молла. Және «Мен тауды «құлыптап» келдім. Көресіз 2 айда бар арқар, құлша сонда жиналады», — деген. Айтса айтқан да Жетекең таудағы браконьерлер көлігі жүретін жолдың бәріне баллон жаратын темір инелер тастапты. Оның картасын сызыпты. Сызбаны білмейтін браконьерлер тауға жетпей жол-жолда түнеп жатты. Ақыры ол тауға баруға қорықты, жол жүріс тоқтады. 2 айдан соң ғалымдар Ғ.Байдаулетов бастаған топ осынша көп арқар қайдан келген деп риза болып, Үкіметке сұрау салып, рұқсат алып 1998-1999 жылдары шетелдіктерге екі кәрі арқар атқызып 30 мың АҚШ доллар қаржы (ол кез көп ақша) тауып, біраз жағдайымызды түзегенбіз. Лажсызға бұл да амал. Аң-құс қорғаған жерге өзі келеді. Бұл ғылыми жұмыс та керек. Үгіт-насихат – үлкен күш. Ұдайы газетке жазып шенді мен шекпенділерді сөзбен түйреп, ұялтып көп «сапарын» тоқтатқан да күндер болған. Қолға қару алып, елді қорқытып табиғатты қорғаймын дейді, қателік. Бір жолы АЗС-тен хабарласты. 3 көлік браконьерлер келді деп, дереу барып қаумалға кіруге болмайтынды ескерттім, суретке түсіріп кеттік. Қасымда аңшылық бөлімі меңгерушісі Жақан Бөстенов бар, ізін шалсақ тауға емес, жолдама сатылатын «Қамқалы» көліне кетіпті. Оларға май құйып берген жанармай бекетінің маманы « Олар көп ойланды, карабиндері бар екен. Ішінде бір «дәуі» жаңағы кісілер бізге ескертті, енді ұят болады», — деп райларынан қайтқанын жеткізді.
Мүмкін, әлгі инспекторларға зәбір көрсеткендердің «крышаларына» да дәл осындай ескерту алдын-ала жүргізілсе, мұндай қасірет болмас па еді, кім білсін…
4. Табиғатты қорғаумен айналысатын республикада мемлекеттік орман шаруашылығы, балық шаруашылығы, жеке аңшылық шаруашылығы, экологиялық, аймақтық, полицейлік, әр елді мекенде қызметкерлер бар, мұндай жағдайда олар бір-бірлеріне көмек беруге бұйрықсыз-ақ міндетті де. Өкінішке орай, бізде «Орманшысың ба – сексеуілді біл, балық шаруашылығы ма – балықты біл» деген табиғатты қорғауға түп-тамырымен қарсы «сасық» ұғым, жазылмаған оғаш ой табиғат сақшыларында қатаң қалыптасқан. Өкінішті-ақ.
Инспекторларға жартылай әскери тәртіппен жұмыс істеу жөн. Осындай олқылықтың орнын алу үшін облыс әкімі Асқар Мырзахметов арнайы кеңес құрды. Үміт зор!
Сонау жылдары Өмірбек Байгелдиев облыста әкім болып тұрғанда, дәл осындай табиғатты қорғауды үйлестірудің Жамбыл облыстық кеңесі құрылған. Оған қолында билігі бар облыс әкімінің орынбасары төраға болған. Көп іс тыңдырылған, қаптаған сұңқар аулаушыларға тосқауыл қойдық. Шетелдік сұңқар аулаушыны соттаттық. Сондықтан мұндай кеңестерден көп үміт күтуге болады.
Жақында жылдық есеп берген облыс әкімдігі табиғи ресурстар және табиғи паудалануды реттеу басқармасының бастығы Н.Нұржігітов «облыста былтырғыға қарағанда хаттама аз, бұл браконьерлік азайғандықтың белгісі» деп дұрыс айтты. Ал бізде кейде жазықтыны қолдан жасап, хаттама көбейсе ғана «жұмыс бар» деп мақтанып келді ғой. Шет елде хаттамасы жоқ қорық мақтау алады. Бізде бәрі керісінше бағаланып, Қазақстанды «Браконьерлердің ең көп ордасы» жасауға аз-ақ қалдық. Сондықтан табиғатты қорғаудың да ұлттық идеясы, тәрбиелік жолы, тарихи қадамы бар екенін ұмытпауымыз керек!
Жапар Сатылғанов
