Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында атбегілікке айрықша басымдық берілгені белгілі. Яғни, Ұлт көшбасшысы ұлттық құндылығымыз саналатын жылқы жануарына деген қазақ халқының құрметі ерек болуын меңзеді. Сондай-ақ ат үйретіп, қолына құс қондырып, садақ тарту сынды бекзат өнерлерді дәріптеуге шақырды. Бұл батыр бабаларымыздың жанына серік ерткен бес сауытының бірі. Сонымен қатар қазақ құмай тазыларға да ерекше құрметпен қараған. Ел басына күн туған сәтте осы төрт аяқты мақұлықтың бүтін бір ауылды асырағаны тарихи деректерден аян. «Аттың жақсысы – бозы, иттың жақсысы — тазы» деген даналық та содан қалса екен. Десе де, бүгінде осы құмай тазылары құрып кету алдында тұр.
ХІХ ғасырдағы орыс ғалымы А.Добромыслевтің жазбаларына сүйенсек, қазақ жерінде 160 мыңдай тазы ит болған екен. Қазіргі таңда солардың 500-ге жетер жетпесі ғана қалған. Ал қазақтың нағыз құмай тазысы 200-ге жуықтайтын көрінеді. Бұл әрине болжамды байламдар. Десе де, тазы итінің тұқымы сирегені жасырын емес. Оған дәлел, бүгінде шаруаға жақын шалғай ауылдардың өзінде тазы ит ұстайтындар некен-саяқ. Сонда бұған не себеп? Құмай тазыға деген қызығушылықтың жоғалуы ма? Әлде ит төресінің орнын өзге тұқымдастардың басып кеткені ме? Бұл сауалмен ең алдымен облыс бойынша «Құсбегілік және тазы иттер» федерациясының басшысы Дулат Маратұлына қайырылып барған едік.
— Облысымызда тазы иттер жоқ емес, бар. Бірақ оның нақты санына жете алмай отырмыз. Федерацияның бас кеңсесі Меркі ауданында орналасқандықтан әр ауланы аралап жүріп, 87 тазының тізімін жасадық. Ал өзге аудандарға сұраныс хат жолдағанымызбен бірде-біреуі санақ жүргізуге құлық танытпады. Болмағаннан кейін, тазы иттері арасында ел чемпионатын ұйымдастырдым. Ондағы мақсатым бәлкім жарыс болса, аудандар өздерінің тазы иттерін әкеле ме деген ой еді. Алайда Қызылорда, Маңғыстау, Атырау сынды өңірлердің ит ұстайтын азаматтары болмаса, біздікілер өз төрімізде өтіп жатқан аламанға қатыспады. Бірақ, бұл жарыста Меркідегі 87 тазыны Астана мен Алматы қаласынан келген эксперттерге тексертіп алдым. Нәтижесінде 87-нің тек 13-і ғана таза тазы ит болып шықты. Қалғандары будандасқандар. Бұл әрине қуанарлық жайт емес. Содан биыл Тараз қаласында тағы республикалық дода өткіздім. Басқа өңірлер 20-30 тазы иттен әкеліп жатқанда, біздікілер бар-жоғы 8 итті ғана қатыстырды. Бұны көріп ішім қатты қынжылды.
Негізі осыдан бірер жыл бұрын арабтар тазы итін патенттеуге таласқан болатын. Ал енді былтырдан бастап құмай тазымызға орыстар «құда» түсіп жатыр. Олардың айтуынша, тазының алғашқы тұқымы Ресей жерінде шыққан көрінеді-мыс. Орыстардың артынан өзбектер, қырғыздар мен түріктер де қылық көрсетуде. Барлығы тазының туған Отанын иемденбекші. Алайда қай тарихи дерекке қарасаңыз да, құмай тазылар ең алғаш қазақ даласында жүгіргенін аңғаруға болады. Ертедегі батыр бабаларымыз да тазы итін жанына серік еткен. Осындай мол тарихымыз бола тұра, тазы итінің түп-төркінін қалай ғана біреуге телиміз? Бұл мәселемен еліміздің ұлттық спорт түрлері қауымдастығына барғанмын. Ондағылар патент алу үшін тазы итінің басы 1500-ге жетуі қажеттігін айтты. Алайда халықтың құмай тазыларының санағына деген немқұрайдылығын көріп, бұл межеге жету қиынның-қиыны болып тұр, — дейді Д.Маратұлы.
Иә, федерация басшысының сөзі орынсыз дей алмаспыз. Себебі тұрғындар қолында бар итін тегін тіркетуге құлық танытпай отырғанда олардың нақты санын қалай білуге болады? Тағы бір айта кетерлігі, тазы иттерінің санағын нақтылау үшін федерация бүркітшілер жарысына құмай тазыларын қоса ертіп келу туралы талап қойған екен. Алайда құсбегілер тазы ит түгілі бүркіттерінің өзін пойызда әрең алып жүргендерін айтып, қарсы болыпты.
— Негізі құсбегілер саятшылық құрғанда қыран бүркітімен қоса, тазы иттерін де қасына ертіп жүрген ғой. Бұл саятшылық өнерінің айнымас бір бөлігі. Міне, осы ұлттық құндылығымызды қайта жаңғырту үшін біз бүркітшілер жарысына тазы иттерін қоса алып келу туралы талап қойғанбыз. Алайда Көкшетаудан келе жатқан бүркітшілерді жолсерік тазы иттері үшін пойыздан түсіріп кетіпті. Мұндай жағдайды біз де бастан кешіргенбіз. Жалпы бүркіттердің өзінің толық құжаты болса да көптеген жолсеріктер пойызға отырғызбайды. Амал жоқ, купеден қосымша тағы бір орын алып жатамыз. Рас, қыранды торға салып, пойызда алып жүруге болады. Бірақ, торда отырған құс ертең жарыста аңға түспей қояды. Дәл сондай қамаққа байланған тазы иттер де аламанда жүгірмейді. Осындай қиындықтардан кейін ит жүгірту спортын дамытуға қатысты ешқандай бастама көтере алмай отырмыз, — деді «Құсбегілік және тазы иттер» федерациясының басшысы.
Осылайша Дулат Маратұлы біраз түйткілдің шоғын түрткендей болды. Ендігі кезекте біз «мал қадірін баққан біледі» деген қағидатпен, тазы итін баптау мен жарыстарға алып бару машақаты жайлы иелерінің өздерінен білгенді жөн едік.
— Ит жүгіртіп, тазы байлап отырғаныма 40 жылдан асты. Бала кезден Меркі ауданы Ақтоған ауылының көнекөздерінен тазы иті қиын-қыстау кезеңде бір ауылды асырағаны туралы жиі еститінмін. Содан жастайымнан тазы итін баптауға құмартып, ата кәсіпті жаныма серік еттім.
Ашығын айту керек, осы таңға дейін ит жүгіртіп жүрген біздерге еш көңіл бөлінбеді. Қазір бірен-саран жарыстар ұйымдастырылғанымен, оған да бара алмаймыз. Себебі жол жүру ақысы, тамақтану сынды керек-жарақтарымыз қарастырылмайды. Бүркітшілерге мұндай жеңілдіктер берілгенімен, біз әлі күнге шетқақпай көріп келеміз.
Енді өткен жылдың қазан айында орыстар тазы итін «Сренеазиатская борзая» деп патенттеп алғалы жатқанын естіп, қатты ойға қалдым. Содан Ұлттық спорт түрлері қауымдастығына хабарласып едім, патент алу үшін тазы итінің саны 1500-ге жетуі қажеттігін айтты. Облыста ит ұстап жүрген таныстарымнан сұрай келе, өңірдегі тазы иттерінің саны 1500-ға жуықтайтынын анықтадым. Ал еліміз бойынша 5000-нан аса тазы бар екен. Бұл мәліметті алға тартып, «көкпар кетті қырғызға, қымыз кетті неміске, енді тазы итіңнен де айырылмақсың ба?» деп жанайқайымды білдірген едім, Астанадан өзге ұлтты эксперттер келіп, иттеріміздің 90 пайызын тізімнен сызып тастады. Сөйтсек, олардың қолында бар стандарт бойынша тазы иттері ұсақ болуы керек екен. Ал біздің жүгіртіп жүрген тазыларымыз будандасқан дүбәра көрінеді. О, Алла, қай заманда қазақтың құмай тазылары майда болыпты? Әр аймақтың тазылары өскен ортасы, жүгірген жеріне қарай әрқалай болмай ма? Мәселен, Жамбыл жақтың тазылары жүйрік келсе, Атыраудың тазылары алып бітімді. Сол секілді шығыс бен батыстағы тазы иттерінің де болмысында өзіндік ерекшелігі бар. Қазақ жеріндегі барлық тазылар бірдей болуы керек деген заң қайдан шыққан? Ең бірінші қазір бізге қазақтың даласы мен табиғат жаратылысын түсінетін отандық эксперттер қажет. Екіншіден, тауықты түгендеп, сиырды сырғалап жатқан Үкімет тазы иттерінің де тізімін жасайтын мемлекеттік жоба жасауы қажет. Және ит жүгіртіп отырған азаматтарға құсбегілерге бекіткен сияқты қолдау көрсеткен абзал. Сонда ғана тазы ит баптайтындардың саны артып, халықаралық додаларға дейін ұйымдастыруға қауқарлы боламыз. Егер мың тазы жүгіртіп, әлемдік деңгейде аламан беріп жатсақ, Еуропаның өзі тазы итінің Отана Қазақстан екенін мойындар еді, — дейді көпті көрген көнекөз қария Ергөбек Ниязбеков.
Иә, ақсақал осылайша жанайқайын айтады. Әрине, мемлекет тарапынан арнайы бағдарлама және қаржылай қолдау болмағаннан кейін ауқымды тірлік атқару қиындау. Оны бүгінде биліктегілер де, бұқара да түсінеді. Сондықтан құмай тазымызды түп-тамырымен құртып, патентінен айырылып қалмай тұрғанда батыл шешімдер қабылдау керек сияқты. Әйтпесе, күні ертең «тазы итінің шыққан жері Ресей мемлекеті» деп әлемдік әдебиеттен оқып отыруымыз да ғажап емес.
