«Мәзһәб» сөзі сөздікте «жүретін жол» деген мағынаны білдіреді терминдік мағынасына келетін болсақ,мәзһәб «діннің сенім,құлшылық немесе саясат саласына қатысты пайда болған көзқарастар,пікірлер осы көзқарас айналасында дамыған топтар» деген мағынаға саяды.
Толығырақ түсіндіретін болсақ, мәзһәб діннің сенім құлшылық иман негіздерімен амалға қатысты үкімдерін түсіну және түсіндіру көзқарастар айналасында дамыған топтасулар және де осы топтасулардың жемісі болған ғылыми қор.Бір ой немесе көзқарыстың мәзһәб болуы үшін діннің негізгі қайнар көздері болып саналатын Құран мен сүннет амалдарға сілтеме жасалынуы тиіс, сондай-ақ, өзіне тән әдісі болуы керек және осы көзқарасты қолдайтын белгілі бір жақтастар қоғамынаие болу қажет.Ислам тарихында пайдаболып дамыған мәзһәбтар иман,амал және саяси болып үш топқа бөлінген. Иман мәселесіне қатысты пайда болған топтар «Иғтиқади мәзһабтар»-деп аталады .Бүгінгі таңда тура жолға бастайтын әлһи сүннет уәл-жамағат сеніміне жататын Матуриди,Әшғари мәзһәбтары мен жабрия,мұғтазила секілді адасқан топттар жатады.Кейінгілер діннің иман мәселесіне қатысты әр түрлі көзқарастар тудырған топтар болып табылады.Ал құлшылыққа байланысты пайда болған топтар болса , фиқһтық мәзһабтар немесе амал мәселесіндегі мәзһәбтар деп аталады.Ханафи,Шафиғи,Ханбәли,Мәлики секілді мәзһабтар осыған жатады .Саяси мәселеге байланысты пайда болған топтарға харижиттік жане шииіттік ағымдарды жатқызуға болады.Алайда саяси мәзһабтарда уақыт өте келе иман мен амалға қатысты өздеріне тән жүйелерін құрған,осылайша саяси мәзһабтардыңда иғтиқади және фиқһтық мектептері пайда болды.
Мәзһабтарды ретімен тізіп шықтық,бұны жазуымыздын бірден –бір себебі қазіргі кейбір дін ұстанған азамттардан «Шаһид» деген сөзді жиі қолданатының құлақ естіп көз көріп жүргені баршамызға мәлім.Қазақстанда , әлемде болып жатқан лаңкестік оқиғаларға байланысты жаңалық оқып тыңдасаңыз жаныңыз түршігеді,және осы «шәһид» сөзі көп айтылады.Исламға қатысты термин екеннің ішіміз сезгенімен мән-мағынасын түсіне бермейтініміз рас.Ғалымдардың айтуынша,шаһидтың көптеген түрі бар.Ахиреттік шаһид, дүниеауи деп екі түрге бөлінеді дейді.Қазіргі кезде адам оба іш ауруы секілді түрлі дерттен қайтыс болатын болса, жане де өзінің мал мүлкін балашағасын отбасын әке шшесін қорғау мақсатында қанды қол қараақшының қолынан қаза тапса шаһид болады.Өйткені ол маңдай терімен тапқан мал-мүлкін бала шағасын қорғау жолында жан тапсырды.Ал бүгінгі қоғамда шәһид сөзіне басқаша көзқарас пайда болған.Маселен көптеген елдерде болып жатқан лаңкестік оқиғаларға куәміз. Міне соның бірі 2011 жылы 12 қарашада Тараз қаласында болған террорлық қақтығыс салдарынан опат болғандардың қатарында бейбіт күннің батыры полиция капитаны Ғазиз Байтасов ұрпақ жүрегінде мәңгі қалары даусыз. Кеңінең тоқталып өтетін болсақ Жамбыл облысы ІІД Жол полициясы жеке батальонының 1-взводының командирі, полиция капитаны Ғазиз Байтасов сол күні арнайы көлікпен кезекшілікте жүрген еді. Қазыбек би көшесіндегі орталық гастрономның жанына қылмыскер тоқтай қалып, қоршағандардың бәріне оқ жаудыра бастады: көліктер, витриналар, адамдар — қанқұйлы қылмыскерге бәрібір еді. Көлікті тоқтатқан Ғазиз, одан шыға сала қарсы оқ атып, қылмыскерді кері шегіндіреді. Джиптің артына жасырынып, көліктерді бөгет ретінде пайдалана отырып, қаскүнем кенеттен Ғазиздің кеудесінен оқ атқан еді — құқық қорғаушы да қарап қалмады. Ғазиз қылмыскердің қолында граната барын білді. Бейбіт халыққа қауіп-қатердің төнгенін анық сезінді. Секундтардың өзі алтынға бергісіз сәт туды. Ауыр жараланғанына қарамастан, полиция капитаны террористпен бетпе-бет келіп, денесін қолмен ұстап, оны жерге құлатты. Осы кезде жарылыс «бұрқ » ете түсті. Өзін-өзі бомбамен жарып жібергеннің кесірінен қаншама адамның өмірі қыршыннаң қиылды.Қарапайым адамдар олар қалайша өз өмірін қия салады,мұндай қадамға бару ақылға сыймайтын дүние.Олар өзің құрбандыққа шалса шәһидпіз деп ойлайды дейді ғалымдар.Себебі дәріс беруші ұстаздар шәкірттеріне өз-өзіне қол жұмсасан шәһитсың деп санасын улса керекті. Яғни экстремизмнің пайда болу себебі, адамның надандыққа, көрсеқызарлыққа бейімделген көзқарасынан пайда болады. Олар тек менің ғана пікірім болуы керек деген сияқты. Бұл ең алғашқы этаптары болып саналады. Экстремизмнің тағы бір көрінісі басқа біреуді көре алмау, түсінбеу немесе түсінгісі келмейтін адамдардан шығады. Лаңкесшілер дұрыс бағытқа жол көрсететін адамдардың кеңесіне мүлдем құлақ аспайды. Олар өздерін ең таза кіршіксіз деп санап, басқаның барлығын адасушыларға жатқызып, жөн білетін адамдарды мойындамайды. Міне, осының салдарынан әлемде түрлі төңкерістер мен қантөгістер орын алуда.Шәһид сөзіне бір мысал келтіре кетеиік.Кезінде пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) соғыстан қайтып келе жатып, қырылып жатқан әскердің арасынан өліп жатқан бір сарбазын көріп қалады.Сонда сахабаларына қарап; «Мына сарбаз тозақтық»-дейді. Қасындағы сахабалар таңырқап « Уа, Алланың елшісі,ол өзінің елі мен жерін қорғау мақсатында боздақ болған,өзінің жаның қиған еді ғой, неге ол тозақтық?»-деп сұрайды.Сөйтсе,мұның себебі ,ол сарбаздың соғыстан жарақатына шыдамай,өз-өзіне қол жұмсап,бақилық болғандығында екен.Бұдан түйетін түйін, адамға қандай қиыншылық келседе Алладан келген сынақ ретінде қабылдап,күпірлік білдірмей жаның мен арынды таза ұстап Алла алдына таза бару.Себебі Алланың сүйікті жаратылысы мына сізбенен біз.
Діни экстремизм – деген ұғымға толықтай тоқталып өтетін болсақ діндегі шектен шыққан көзқарастар мен әрекеттерге берілгендік. Экстремизмнің зорлықпен, агрессиямен және шектен шыққан қаталдықпен сипатталатын белгілері көп. Экстремизмнің кең мағынасындағы ұғымы – мемлекеттік құрылысты күштеп өзгерту немесе билікті басып алу, мемлекеттің егемендігі мен аумақтық тұтастығын бұзуға бағытталған діни мотивацияланған әрекет және осы мақсатта діни алауыздық пен өшпенділікті қоздыру. Латын тілінен аударғанда «қорқыныш, үрей» деген мағынаны білдіретін «терроризм» – экстремизмнің асқынған көрінісі. Терроризм зорлықтың аса қатыгез, үрейлі түрлері мен әдістерін пайдаланып, саяси мақсаттарға қол жеткізуді көздейді. Террористік актілердің салдарынан адамдар жаппай қырылып, бұқара халықтың басым бөлігі психологиялық қысым көреді, материалдық және рухани құндылықтар қирап, зардаптары кейде қалпына келмейтін деңгейге жетеді. Мемлекеттер арасында алауыздық туындап, соның салдарынан соғыс тұтанады, әлеуметтік және ұлттық топтар арасына сенімсіздік пен өшпенділік әкеледі. Түрлі қылмыстық топтар мемлекеттік билікке ықпал ету не күйрету үшін террорлық актілерді жүзеге асырады.
Терроризм – қазіргі жаһандану қатерлерінің бірі, ауқымдылығы мен жиілігі, адамзатқа қаупі мен қаталдығы тұрғысынан ол әлемдік қауымдастық алдындағы түйткілді мәселеге айналды. Діни экстремизм мен терроризмнің әлеуметтік зияны мен қаупі: – қоғам мен мемлекетке аса ауыр психологиялық және материалдық шығын әкелуі, адам өмірін қиюы; азаматтық өшпенділікті немесе алауыздықты тұтатуы, мемлекеттің конституциялық құрылымын өзгертуді және оның аумақтық тұтастығын бұзылуды мақсат ететін бірқатар заңсыз қарулы құрылымдардың қызмет етуі. Діни экстремизмнің қылмыстық көріністерінің салдары бірден байқалмауы да немесе ұзақ мерзімдік зардаптар әкелуі де мүмкін.
Соңғы жылдары халықаралық терроризм ауқымы, келтірген залалдары мен жиілігі бойынша адамзаттың үлкен проблемаларының біріне айналды. «Қазақстандағы терроризм мен экстремизм проблемаларын зерттеу орталығы» ҚҚ-ның президенті Кәкімжан Бишманов «Интерфакс-Қазақстан» агенттігіне берген сұхбатында былай дейді
— Мемлекеттік органдар мен құқық қорғау құрылымдарының терроризм мен экстремизмге қарсы күресте атқарып жатқан іс-шаралары қоғам тарапынан жан-жақты қолдау тапқан кезде ғана нәтиже беретіні іс жүзінде дәлелденген. Бірақ, ол үшін Қазақстандағы заңдарды бұлжытпай орындау қажет. Әсіресе, мемлекеттік органдардың өздері заңнан аттамауы тиіс. Заңдарда Білім және ғылым министрлігінің қарамағындағы жоғарғы оқу орындары студенттермен жұмыс істеп, терроризм мен экстремизмге қарсы әртүрлі іс-шаралар ұйымдастыруы тиіс деп жазылған. Бұл жерде бір реттік іс-шаралар емес, үздіксіз жүргізілетін жұмыстар мен тұрақты оқыту туралы әңгіме болып отыр. Меніңше, заңда көрсетілгендей факультативтік сағаттар өткізіп, жастармен жұмыс істеу керек, әр қайсысының бұл мәселеге қатысты пікір білдіруіне мүмкіндік беру қажет. Осылайша олардың не ойлап жүргенін білуге болады. Алматыда екінші семестрден бастап осындай сабақтар өткізгелі отырған бір ғана ЖОО білемін. Ол – Қазақ БСҚА. Ал, өзге оқу орындары ше? Десе де, бұл жұмыс еліміз өңірлерінде жүріп те жатыр. Мысалы, бір ғана 2013 жылы І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінде аталған проблема бойынша 3 ғылыми-тәжірибелік конференция өткен. Неге? Себебі, бұл оқу орнын заманға лайықты адам басқарып отыр. Заң талаптарын орындамау фактісі оқу орнын білім беру лицензиясынан автоматты түрде айыруға түрткі болуы тиіс деп ойлаймын.Және де біз терроризм мен экстремизм мәселелерін зерттейтін институт ашу туралы ұсыныс жасадық. Терроризмнің психологиялық, экономикалық, ақпараттық, экологиялық, компьютерлік сынды тағы басқа бірнеше түрі барын білесіздер. Оның әрқайсысы мұқият зерттеуді талап етеді және сол жайында халыққа ақпарат беру керек. Жұмысқа жан-жақты ғалымдар, соның ішінде психологтар да жұмылдырылмақ. Қазақстанда Ұлттық қауіпсіздік комитеті жаныңда терроризм мәселесімен айналысатын ғылыми-зерттеу институты бар. Бірақ көпшілік үшін жабық мекеме саналатын ол стратегиялық шешімдер қабылдайды, қоғам қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі бағдарламалар дайындайды. Бізге халықпен, көмекке зәру адамдармен жұмыс істейтін тәуелсіз мекеме керек. Қоғамның бұл күреске қатысқысы келеді, балама зерттеулер болғанын қалайды. Мәселен, батыста ондай мекемелер баяғыда ашылған. Онда осы мәселелерді зерттеумен айналысатын «террорология» деп аталатын тұтас ғылым саласы бар.Біздің елімізде халқытың басым бөлігі елде террористік қауіп аса жоғары емес деп есептейді. Біз бұған сауалнамалар мен анкеталардың көмегімен көз жеткіздік. Халық қауіпсіздік мәселесіне оптимистік көзқарас тұрғысынан қарайды. Шын мәнінде, қауіп жоқ емес. Біздің қоғам бейғам тіршілік етуде. Мысалы, адамдар көп жиналған жерде бір пакет жатыр делік. Бірақ, оған ешкім мән бермейді, адамдар пакеттің жанынан ерсілі-қарсылы өтіп жатады. Ал, Францияда немесе Германияда арнайы қызмет орындарын «тік тұрғызып», оны тексертер еді. Біздің адамдар байқаса да, бір қарайды да өте береді. Өкінішке орай, біздің халқымызға қырағылық жетіспейді. Осы кемшілікті жойып, қауіпсіздікті ойлауымыз керек –деген екен бір берген сұқбатында.
Қазіргі дамыған дәуірде озық қоғамға ілесе алатын ұрпақ тәрбиелеу – бүгінгі күннің басты талабы. Себебі, еліміздің дамыған мемлекеттердің қатарына қосылуы білімге, мәдениетке және ұлттық тәрбиеге байланысты. Тәрбиенің қуатына тең келетін рухани күш, қуат көзі жоқ екенін жақсы түсінеміз. Ұлттық тәрбиеден нәр алған адам – рухани құндылықтарды бойына сіңіріп биік дәрежеге көтеріледі. Оның ең маңыздысы адамды ойлануға бағыттайды, жеке тұлға болып қалыптасады.
Қазіргі жастар тәрбиесінің жұтаңдығына Шығыс және Батыс бағыттары әсер етуде. Бет аузын тұмшалап қап-қара киінген қазақтың қыздары мен иегіне сақал қойған жап-жас жігіттердің қатары көбейген. Екінші жағынаң етек-жеңі ашық, сандарын жалтыратқан қыздарды, темекі тартып, арақ ішіп тұрған жастарды көресің. Міне осындай екі ортада өмір сүріп келеміз. Қазақтың тәлім-тәрбиесін қай жағы жеңіп кетеді екен деген қорқыныш бар. Бұл біздің тек қана ұлттық тәлім-тәрбиемізге ғана емес, тұтас ұлтымызға,дінімізге кәдімгідей іріткі салуда, шабуыл жасауда.
Адам баласының бүкіл адами қасиеттері,дінгегі болар діні отбасында беріліп, бүкіл ғұмырына негіз болады. Отбасында берілетін тәрбие мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердің сақталуы, о бастан қастерлеп келе жатқан отбасылық құндылықтарымыздың бағасы төмендеп бара жатқаны жасырын емес. Отбасында береке болмаған жағдайда адам қалайша мемлекеттік істерде пайдалы жұмыстар жасай алады? Өркениетті елдерде тәрбие мемлекеттік деңгейде қолға алынған. Мысалы, бізді өзінің ерекше дамыған технологиясымен таң қалдыратын Жапонияның экономикасы ең алдымен отбасы экономикасынан басталатын көрінеді. Шаңырақтарындағы тәртіп баланы сәби кезінен бар күш қуатын еңбек етуге жағдай жасауы, білімге баулуы елді зор өркениеттілікке жеткізген. «Ұлдың ұяты-әкеде, қыздың ұяты-шешеде» деген бар. Ата-аналарымыз түзде жүрсе де «ар», «намыс», «ұят» қасиеттерін сақтауға, қорғауға үйретуі қажет.Ұят иманың ажырамас егіз ұғымы.Сүйікті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Ұят игіліктен басқа ешнәрсе алып келмейді» деген хадисінде жақсылықтың, игіліктің бастауы ұят екенін көрсетеді.Тағы бір хадисинде Алланың соңғы елшісі Мұхаммед (с.ғ.с.): «Ұят пен иман тығыз байланыста. Егер ұят кетсе, екіншісі де бірге кетеді» деп, ұят пен иманнның тығыз байланысты екенін байқатады. Иман сөзінің шариғаттағы мағынасы – Хазіреті Пайғамбарға (с.ғ.с) Алла Тағаладан жеткен нақты үкімдерді растап, ешбір күмәнсіз қабыл ету және шын көңілмен сену болып табылады. Адам баласы Алла Тағалаға деген қорқынышынан және сенімінен Алла Тағаланың үкімдерін орындамауға ұялады. Сөйтіп, Алла Тағаланың үкімдерін орындау арқылы ұятты және иманды адам дәрежесіне жетеді. Яғни, адамда сенім немесе иман болмаған кезде ұят та жоғалады.
Сөз соңында Мұхтар Әуезов «Ел боламын десең, бесiгiңдi түзе» дегендей, ертеңгi ұрпақтың тәрбиесiн бүгiннен бастап қолға алып, жастарымызды ұлтын сүйетiн ұлт-жанды, Отанын сүйетiн патриот етіп тәрбиелеу, Ұлттық тәрбие мен құндылықтарды қолға алу біздің басты міндетіміз дегім келеді.
Нұрперзент Туғанбай
