Қазақ халқы ең бай, мәдениетті, өркениетті, тұғыры биік, бейбіт түркі тілдес халықтардың бірі. Қазіргі таңда Түркі халқы 300 миллионнан астам. Бұл дегеніміз әлемдегі тарих пен мәдениетке өзіндік айқын орнын қалдырған 17 империя мен жүздеген мемлекеттің тарихы. Түркі тілдес халықтар қатарына сонау Ғұн империясынан бастап Түрік қағанатын, Осман империясын, Қазақ хандығын және тағы басқаларын жатқыза аламыз.
Батыс пен шығыс мәдениетінен бөлініп шығып, өздерінің жеке мәдениеті мен тілін қалыптастырып, бөлек мемлекет ретінде алғаш бөлініп шыққан шумерліктер екенін білесіз бе? Осы теорияны Олжас Сүлейменовпен бірге зерттеп, зерделеп, тарихымыздың жаңа қырын танытқан ғалым, журналист – Әбілфайыз Ыдырысов еді.
Қостанай облысы Амангелді ауданы Егіндісай ауылының тумасы жазушы, журналист, педагог, тарих ғалымдарының кандидаты – Әбілфайыз Ыдырысов өзінің тарихи өмір жолында қазақ халқының тарихын, кітап пен баспа ісін, дизайн мен өнер курстарын зерттеген ғалым. Әбілфайыз атамыз әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетін Журналистика мамандығы бойынша бітіріп, еңбек жолын қазіргі «Ұлан» газетінен бастайды.
Редакцияда әдеби қызметкер болып жұмысын бастап, редактордың орынбасары қызметіне дейін көтеріліп, адал еңбегі үшін жоғары бағаланады. Одан кейінгі жылдары қазіргі «Жас Алаш» газетінің көркемдеп, биіктеуіне өз үлесін қосты. 1965 жылы Қара шаңыраққа қайта оралып, мыңдаған шәкірттерге ұстаздық етеді. «Сөйтіп журналисттік-қаламгер, журналисттік-ұстаздық өмір жолынан өттім» дейді өзінің шығармаларының бірінде. Кейін 1972 жылы тарих ғылымдарының докторы болып, 1990 жылы диссертациясын қорғамай-ақ Москвадағы ВАК (Высшая Аттестационная Комиссия Министрества Образования и Науки РФ) ғалым атағын береді.
Еткен ерен еңбегі үшін Қазақ КСР комитетінен «Қазақстан Республикасының мәдениетіне еңбек сіңірген қызметкері» және «Еңбек ардагері» атты 2 марапат алады. Ұлы Отан соғысының 50 жылдығына орай, «Тың, тыңайған жерлерді игеру» медальімен марапатталған. Және Қазақстан Республикасының қоғамдық ғылымдар академиясының академигі, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі болған. Сонымен, бар ғұмырын қазақ мәдениеті мен ғылымының дамуына жұмсаған Әбілфайыз атамыздай тұлғаны өмірлік есте сақтап, және еңбектерін болашаққа нақыштап жүреміз.
Әбілфайыз Ыдырысов атамыздың артынан 800-ге жуық басылымдары мен шығармалары қалды. Бәрімізге танымал «Таңшолпан» романы өзінің сүйікті жарына арналып жазылған. Ал қара шаңырақта журналистика факультетінде сабақ беруі тек қана студенттер үшін үздік тәжірибе емес, сонымен қатар ғылым үшін де үлкен прогресс болды. Факультетте теориямен қатар, мамандықтың қолданбалы құпияларын түсіндіріп, ашып берді. Ол баспа және редакциялық үдеріске, газеттер мен журналдардың макетіне қатысты пәндерді оқытты. Осы кезде баспа мамандары үздік бағалайтын шығармалары: «Қазақ публицистикасының тарихы», «Очерк публицистика жанры ретінде», «Баспа басылымдарын безендіру» сынды оқулықтар мен көптеген ғылыми мақалаларын жазды.
Ал тарих ғылымына үлкен өзгеріс әкелген шығармаларының бірі «Шумерлер түркілермен тектес халық» атты шығармасы. Бұл шығарма бұрыннан қалыптасқап стереотипті жоққа шығарып, әлемге жаңа қырдан қарауға ой салады. Бізге өркениет пен мәдениет, өнер мен дін батыстан келді дейміз. Демек, батыс елдеріне жақын ата-бабамыздың қанына сіңіп, бүгінде үйренгенімізді дәріптейміз. Осы батыс мәдениеті мен өркениетін қанымызға сіңдірген сонау Тигр мен Евфрат өзендерінің жағалауында мекен еткен Шумерліктер екен.
«Тарихта тұңғыш рет ойлап тапқан жазуларына таңба ретінде шумерлер өз туыстары – біздің алда аталған бабаларымыздың тіршіліктерінде бұрыннан табынып келе жатқан Ай, Күн жəне Арқар, Бұқа сияқты хайуанаттардың символдық белгі таңбаларын (иероглифтерін) пайдаланған. Сөйтіп, атлантроптардың бастапқы нəсілдері – шумерлер мен турлар тұңғыш бүкіл адамзат қолданысына ортақ – иероглиф жазуын жасады» деп алғаш иероглифтерді ойлап шығарған шумерліктер екенін анық түсіндіреді. Сонымен шумер халқы әлемде тұңғыш болып қолына қалам ұстаған халық. Осы шумерліктердің тілін негізге ала отырып, Аккадтар, Ассириялықтар алғашқы сөздіктерін жасаған екен. «Келе-келе шумерлердің көне сына жазуларынан семит, финики, арамей жазулары туындады. Солардан грек, парсы жазулары туындады» деп ақпарат берген.
Сонымен, шумерліктер жазу өркениетін қалыптастырып, оның дамуына үлес қосқан бірден-бір маңызды халық. Осы еңбегінде адамзат тарихының ең тұңғыш эпостық жыры – Гильгамеш батыр туралы жыр да осы шумерліктердікі екенін жазған. Бұл құнды еңбекті, онымен қоса 20 мың саз кітапты тапқан ағылшын археолог саяхатшысы Генри Лейярд екенін мәлімдеді.
Басында айтып өткендей, түркітектес халықтың негізін қалаушылар шумерліктер дедік. Оған шығарманың мына бөлігі дәлел бола алады: «Ол замандарда шумерлердің осы империясы төңірегінде прото (бастапқы) ассир, бабыл, грек, еврей, кассит, арий, тур, қыпшақ, оғыз, қарлұқ тайпалары өмір сүрген. Бұлардың алғы төрт үлкен одағынан кейін чикос, аморей, арамей, аккад, эламит, араб тайпалары бөлініп шығып, семит одағы халықтары болды да, соңғы алтауы кейін тұтас алғанда тур, арғысақ атты басты екі одақ болып, олардан: скиф-сақ, дай, дах, иссидон, массагет, сармат, ғұн басқа да тайпалар өрбіп, түрік текті халықтар дамыды».
Шумерліктердің түркітектес халықтың бастауы ретінде тағы бір мысал қарастырсақ болады. Шумер және түрік тілінде жер-су мен елді мекендердің бірдей аттарының кездесуі. Қазір біз күнделікті қолданып жүрген жер-су атаулары бізге қарапайым болып естіледі. Мысалы, Ясса, Шам, Шу, Орхон, Тигр, Урук, Ур, т.с. Осы бойынша Ә.Ыдырысов былай дейді: «Бұл аталған жер-сулар, қалалар аттары құлаққа былай-ақ бір түрлі өздерінен өздері түркілік тіл ыңғайына «бейімделіп» естіледі. Ал олар, шынында да, сол түркілер арқылы əу бастан да, бара-бара да халық аралық атауларға айналған».
«Мəселен, Сенар-Сеңгар, Эвфрат-Эврат, Тигр-Тигр, Қап-Қавхаз, Кас-Каспий, Бабыл-Вавилон, Мисир-Мысыр(Египет), Шам-Дамаск, Шаң-Шын (Қытай), Магад–Үнді(Үндістан), Еуроп-Европа, Кінган-Палестина, Ажам-Иран, Жібін-Жапон, Даң-Дания, Сарандил-Шриланка, Ухдан-Алтай, Сведен-Швеция, Шу-Шу, Орхон-Орхон, Анасай-Енесей, Окс-Амудария, Ясса-Яксарт-Сырдария, Азау-Азов, Шұбар-Арал, Динстр-Днестр, Днопр-Днепр, Танайс-Дон, Итил-Еділ, Урук-Өрік-Ұрық, Ур-Ор, т.б.» деп өте жақсы мысалдар мен дәлелдермен көз жеткізген.
«Тіл – түркілердің, біздердің шумерлермен ағайындығымызды айғақтайтын басты негіз» дейді, енді тілдік ұқсастықтарына ерекше көңіл бөліп. Негізінде шумерліктер мен біздердің ағайындығымызды анықтайтын соңғы негіз – осы тіл. Бұл негізді мысалдар ретінде дәлелдеп, көз жеткізуге болады. Мысалы, шумер тілінде «Ме» дыбысы қазақ тіліндегі «мен» деген мағына береді. «Ада», «Әде» — әке, «ама» — ана, «тір» — тірі, «силик» — сұлу, «ер» — батыр, «дәбир» — темір, «удун» — отын, «узук» — ұзын, т.с.с.
Сонымен, түркітектес қандастарымыздың арғы тегі Қос өзен жағалауында мекен еткен Шумер халқы екенін анықтадық. Қазіргі күні күнделікті өмірімізде қолданып жүрген сөздердің шумер халқынан негіз алғанын білдік. Мәдениет пен өркениеттің дамуына үлкен үлес қосқан маңызды бөлшек – жазу мен оқуды дамытып, Орта Азияға кітап өнерін дамытқан да шумерліктер екеніне көзіміз жетті. Қазақтың кең байтақ жеріндегі тарихи жер-су, қала атауларының пайда болуына негіз болған да осы шумерліктер. Тарихқа деген көзқарасымызды өзгерткен Әбілфайыз Ыдырысовтың тек бұл шығырмасы ғана емес, өзге де еңбектері рухани қорымызда ерекше орын алады.
Қорыта келгенде, тарихты оқи отырып, болашаққа үлкен нық қадам жасап, ертеңімізді тұрғызуымыз керек. Әбілфайыз Ыдырысовтай тарихи аталарымыздың еңбектерін бағалап, келешек ұрпаққа аманаттауымыз қажет. Шумерліктердің қалдырған мәдениеті мен өркениетін болашаққа дәріптеп, Жаңа Қазақстан тұрғызуға бар үлесімізді қосуымыз керек.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Журналистика факультеті
Баспагерлік-редакторлық және дизайнерлік өнер кафедрасы
3 курс студенті Назым Турмаганбетова
Ғылыми жетекшісі: оқытушы Назерке Тлеубаева
