Бір танысым алғашында “жан аман болса, құтыламын ғой” деген үмітпен бірнеше банктен несие алған. Қолына қомақты қаржы түскенде ә дегенде батпан құйрыққа тап болғандай күй кешеді. Бұл қуанышы ұзаққа созылмады. Ай сайын жалақысынан үстеме пайызымен несиесін төлеп, әбден титықтағанын айтады. Ай бойы еткен еңбегінің өтеуін аузынан жырып, жинап–теріп банкке апарып салудан асқан азап жоқ секілді көрінеді. Психологтардың айтуынша, несие алған адамдар бір–екі жыл төлегеннен кейін жалыға бастайды. Осы кезде шаршау синдромы пайда болып, жүйкеге күш түседі. Күнделікті тіршілікке, ішіп-жемге қаражат жетпей, сүреңсіз өмір басталады. Мойыннан басқан қарыз бойдағы күш–қуатты алып, еңбек ету қабілетін жойып жібереді.
Адам тығырықтан шығар жол іздеп, қосалқы жұмыс көздерін іздейді. Сөйтіп жүріп әр нәрсеге шатыла бастайды. Қазақта “қарызды алу оңай, беру қиын” деген бір орынды айтылған сөз бар. “Арманыңды іске асыр” деп қызықтырған банк жарнамаларының иелерінің өзі қазір күшәла жеген күшіктей қыңсылауда. Сырттан арзан қарызды тоқтаусыз алатын, көзін тапқаннан кейін тезірек айналымға түсіріп, табыс табуды көздеген банктерге алдымен осы бюджеттік құрылымнан жалақы алатын мұғалімдер, зейнеткерлер ә дегенде-ақ ұрынды. Несие алып шаруа көзін табатын кәсіпкер емес, жалақыға қарап отырған мұғалімдер қарызға белшеден батты. Оның үстіне, банк белгіленген күннен бір сағат асса қосымша алым тағы төлейді. Сонда қарап отырсаңыз, кім кімді ұтты? Немесе халық игілігін молайтудың жолын көрсететін, көмектесетін банктер кімдердің қалтасына қол сұқты? Әрине, банк өз табысын ойлайды. Әлеуметтік даму жолындағы негізгі күш кәсіпкерлер екені белгілі бола тұра оларға түрлі кедергілерді сылтауратып, сөз бұйдалатып, кешіктірудің амалдарын қарастырады. Еуропалық Қайта құру және даму банкі бұрынғы КСРО мемлекеттеріне зерттеу жүргізгенде «ТМД тұрғындары өмір сүрмейді, өлместің күнін жасайды» деген сараптамасы дөп келгенге ұқсайды. Егер банктер табыс табатын кәсіпкерлерге қаржыны кедергісіз молынан берсе, одан түсетін салық та мол болар еді. Жақында оқыс оқиға болды. Несие алған кісі денсаулығы сыр беріп, о дүниелік болды. Ол кісінің сенімді адамынан несие ұстала бастаған. Бір-екі ай болған айқай–шудан екінші кісі де жүйкесі шыдамай көз жұмған. Бұл — несиеге қатысты.
Жақында Алматы қаласында болған атыстан бес адамның қаза болғанына да осы несиенің салдары тигені сөзсіз. Бұқаралық ақпарат көздері, телеарналар ұлардай шулады. Бұрын істі болмаған үлгілі жанұяның иесі осындай қатігездікке қалай барды? Себебі біреу — жүйкеге шамадан тыс салмақ түскен. Банк тәртібінің темір бұрандасына шыдас бермеген жан өзін-өзі игеруден шет қалып, сұрапыл қателікке ұрынды. Сондықтан еліміздегі банк жүйесінің несие беру тәртібіне жаңа замандық өзгерістер енгізу керек. Тағы бір мысал, теміржол саласында істейтін көп жас жігіттердің несие алып, түрлі ойын орындарына барып үйлерінен, көліктерінен айырылып, тіпті ажырасып жатқандарын көзіміз көріп жүр. Мойындауымыз керек, қаншама сауаттымыз десек те қаржы сауаттылығын білмеуіміздің кесірінен түрлі кедергілерге ұрынудамыз.
Пайымдау бойынша, өз елінің әлеуметтік жағдайын көтеруді мақсат еткен банк иелері қосымша пайызды азайтып және оны ең төменгі мөлшерімен төлеуді, ай сайынғы төлемді бір күнге белгілеп, «ақшаны балалатып туғызатын» қитұрқы есепті тоқтатып, несие иелерінің өз қалауымен белгілі бір уақыт мөлшерінде төлем төлетсе, екі жақ та ұтар еді. Несие алатын адамның алғанын қайтаруға қаншалықты қауқарлы екенін анықтап барып берсе, көп келеңсіз істерге тосқауыл болар еді. Өкінішке орай, қазақ психологиясында бұрын-соңды болмаған оқиға жаппай несие беру белгілі бір топтың ғана пайдасына істелетін жұмыс екені білініп тұр. «Шаршау синдромына» шалдыққан ой еңбегінің адамдары әсіресе мұғалімдер жүйке ауруына көптен ұшырауда. «Алмақтың да салмағы бар» дегенді кезінде ұмытқандар енді сол салмақтың күшіне шыдамай жаншыла бастады. Құран аяттарында «өсімқорлықпен пайда көруді мансұқ еткендер — пенделік құқығынан айырылғандар» дейді. Десе де қазіргі нарықтың қатал заңының тәртібін біле тұра озық ойлы деген мұғалімдер қауымы несие аларда біраз ойланса, жөн болар еді. Халық даналығындағы “сабақты сары жіпті аттамай, қайғысыз қара су ішкен жақсы” деген нақыл әрдайым жадында жүргені дұрыс. Ай сайын алған жалақыңды ұзын — сонар кезекте тұрып банкке қайта өткізу қаншама уақытты, қаншама жүйкені сарп етеді.
Қадірлі ағайын, «Аларманға алтау аз, берерменге бесеу көп» дегенді ұмытпауымыз керек.
Несіпхан ҚОҢЫРБАЕВ,
журналист.
