Жалпы жарнама жасау, тарату, оларды орналастыру мәселесі Қазақстан Республикасы «Жарнама туралы» Заңымен реттеледі. Заңның негізгі мақсаты – жөнсіз жарнамаға жол бермеу және оларға тыйым салу болып табылады. Қазақстан Республикасының аумағында жарнама мемлекеттік тілде және орыс тілінде таратылатындықтан, жарнама мазмұнының бір тілден екінші тілге аудармасы оның негізгі мағынасын бұрмаламауы тиіс.
Қазақстан Республикасындағы «Тіл туралы» Заңның 21-бабы, «Жарнама туралы» Заңның 6 — бабына сәйкес деректемелер мен көрнекі ақпарат тілін реттеу – басқарманың негізгі міндеттерінің бірі.
Мемлекеттік бағдарламаға сәйкес 2018 жылы көрнекі ақпараттарда мемлекеттік тілдің пайдаланылуы дәрежесі — 85% деп белгіленген. Осы мақсатқа қол жеткізу үшіноблыс әкімдігінің тілдерді дамыту басқармасы аудандар мен Тараз қаласы әкімдері арасындағы келісімдерде «көрнекі ақпараттарда мемлекеттік тілдің пайдаланылу дәрежесін» нысаналы индикатор ретінде көрсетіп, әр тоқсанға меже белгіледі. Жыл қорытындысы бойынша белгіленген меже барлық аудандар мен Тараз қаласында орындалып, облыстық көрсеткіш — 86,4%-ды құрады.
Облыс әкімдігінің тілдерді дамыту басқармасы тарапынан 2018 жылы аудандар мен Тараз қаласындағы сыртқы көрнекі ақпараттардың жағдайына тоқсан сайын жүргізілген зерделеу жұмыстарына 10427 нысан қамтылып, 8903-і заңнама талаптарына сәйкес екендігі анықталса, басқарманың әлеуметтік тапсырысы негізінде 10 аудан мен Тараз қаласында «Тіл сақшысы» телебағдарламасының 22 көрсетілімі қайталауымен түсіріліп, облыстық «JAMBYL» телеарнасы арқылы жұртшылыққа көрсетілді. Телебағдарламаға барлығы — 811 нысан қамтылып, нәтижесінде алғашқы түсірілімде 527 нысан қамтылып, оның 238 –нен (45,2%) түрлі кемшіліктер анықталса, қайта түсірілім барысында қамтылған 284 нысанның 65-нен (22,9%) кемшіліктер анықталып, аудандар мен Тараз қаласы әкімдеріне анықталған кемшіліктерді жою туралы хаттар жолданды.
Сонымен қатар, жарнама тілін реттеу мақсатында аудандар мен Тараз қаласында «Сауатты жарнама», «Қала келбеті-көрнекі ақпарат» акциялары өткізіліп, нысан иелеріне түсіндіру жұмыстары жүргізілді. Атап айтқанда, Тараз қаласында құрылған жұмысшы топпен жалпы саны — 3255 нысан зерделеніп, зерделеу жұмысы барысында 1967 жарнама құралы алынып тасталса, 918-не ескерту хаттары беріліп, 5 нысан иелеріне әкімшілік хаттамалар толтырылса, аудан әкімдіктерінің мәдениет және тілдерді дамыту бөлімдері тарапынан жүргізілген акциялар мен зерделеу жұмыстарының нәтижесінде жалпы саны – 2094 нысан зерделеніп, олардың 300–і Қазақстан Республикасындағы «Тіл туралы», «Жарнама туралы» Заңдары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 22 қарашадағы №1371 қаулысы талаптарына сәйкес еместігі анықталып, нәтижелері аудандық аппараттық кеңестерде қаралып, кемшіліктер орын алған ауылдық округ әкімдеріне ескертілді.
Облыс әкімі А.И.Мырзахметовтің тапсырмасына сәйкес басқарма тарапынан 2018 жылдың мамыр айында Тараз қаласындағы сыртқы көрнекі (жарнама) ақпарат құралдарындағы тіл сауаттылығына 6 бағыт бойынша зерделеу жұмыстары жүргізілді. Зерделеуге Тараз қаласындағы 3 даңғыл, 864 көше, 445 бұрылыс, 44 тұйықта орналасқан 8587 нысан қамтылып, нәтижесінде 1114-нен (13%) кемшіліктер анықталып, қорытынды анықтамасы Тараз қаласы әкіміне тиісті шаралар қабылдау үшін жіберілсе, сол жылдың қыркүйек айында Тараз қаласындағы 3 даңғыл, 7 көшеде орналасқан 627 нысанның сыртқы көрнекі ақпарат құралдарындағы тіл сауаттылығына зерделеу жүргізіліп, орын алған 147 кемшілікті жою жөнінде Тараз қаласы әкіміне хат жолданды.
Сонымен қатар, басқарманың жылдық жоспарына сәйкес 2018 жылдың қараша айында Тараз қаласындағы сауда және тамақтану, тұрмыстық қызмет көрсету орындары мен қоғамдық жолаушылар тасымалдау автокөліктерінде көрсетілетін барлық қызмет түрлерінің Қазақстан Республикасы «Тіл туралы», «Жарнама туралы» Заңдарының талаптарына сәйкес жүзеге асырылуына зерделеу жүргізіліп, зерделеуге 124 кәсіпкерлік нысан (46 қонақ үй, 51 мейрамхана, 27 сауда үйі), 30 қоғамдық жолаушылар тасымалдайтын автокөліктер қамтылып, барлық кәсіпкерлік нысан иелеріне әдістемелік көмек көрсетіліп, қолданыстағы заңнама талаптары жазылған 500 ақпараттық парақша таратылды. Қоғамдық көліктердегі мемлекеттік тіл ахуалы, оның қолданылуы бойынша автобус аялдамаларында жолаушылардан, қала тұрғындарынан әлеуметтік сауалнамалар алынып, қоғамдық көліктердегі көрсетілетін қызмет түрлері, автобустардағы тілдік ахуал зерделенді.
2018 жылдың қорытындысы бойынша облыстағы – 16587 нысанға зерделеу жұмыстары жүргізіліп, оның 14333-і талапқа сай болса, 2254-нен кемшіліктер анықталып, барлық нысан иелеріне түсіндіру жұмыстары жүргізілді.
Сонымен қатар, 2018 жылдың 28 сәуір күні облыста 1-ші рет жарнама агенттіктері арасында «Жарнама – жаңалықтың жаршысы» атты облыстық байқау ұйымдастырылып, оған 8 жарнама агенттіктерінің басшылары қатысып, тиісті заңнамалар бойынша сұрақтарға жауап беріп, талапқа сәйкес жарнама әзірлеу бойынша өзара бақ сынасты.
2018 жылдың қазан айында басқарма тарапынан ұлттық нақыш, салт пен дәстүр, тәрбие мен ұлағат үндестігіне сай жасалған жарнамалар арқылы ұлттық салт-дәстүрді дәріптеу, ұлттық құндылықтарға құрметпен қарауды қалыптастыру мақсатында «Жарнама – көпшілікті тәрбиелейтін тәрбие құралы» атты облыстық байқауы ұйымдастырылып, І орынды — Жуалы ауданы иеленсе, осы жылдың желтоқсан айында өңірде мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыру, аудан орталықтары мен аудандық маңызы бар қалаларда, елді мекендерде орналасқан көрнекі ақпараттардағы тіл сауаттылығын арттыру мақсатында «Үздік көрнекі ақпарат -2018» облыстық байқауы өткізіліп, байқау қорытындысы бойынша «Үлгілі ауылдық округ» номинациясы бойынша Т.Рысқұлов ауданының Луговое ауылдық округі, «Үлгілі аудан» номинациясы бойынша Меркі ауданы жеңімпаз болды.
Сондай-ақ, әлеуметтік желілерде «Жамбылоблысыономастика» хэштегі арқылы жарнама сауаттылығы бойынша оң пікір қалыптастыру мақсатында барлық аудандар мен Тараз қаласында ономастика саласы бойынша хэштегтер ашылып, атқарылып жатқан жұмыстары салынып, жарияланып отырды.
2019 жылы көрнекі ақпараттарда мемлекеттік тілдің пайдаланылуы дәрежесі 100% деп белгіленген. Ү.ж.облыс әкімдігінің тілдерді дамыту басқармасы аудандар мен Тараз қаласы әкімдері арасында Келісімдер жасап, «көрнекі ақпараттарда мемлекеттік тілдің пайдаланылу дәрежесін» нысаналы көрсеткіш ретінде көрсетіп, әр тоқсанға меже белгіледі
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін 2019 жылы басқарма тарапынан көрнекі ақпараттардың қолданылуына тоқсан сайын зерделеу жұмыстарын жүргізу, жарнама саласындағы мемлекеттік реттеу, ұлттық мүддені қорғау, жөнсіз жарнамаға жол бермеу мақсатында «Сауатты жарнама – тіл тазалығының көрінісі»,үздік ауылдық округтің, үздік ауданның озық тәжірибесін анықтау, тарату мақсатында «Үздік көрнекі ақпарат — 2019» байқауларын ұйымдастыру, облыстық «Көркем тіл- көрнекі жарнама» акциясын өткізу жоспарланды.
Жоспарға сәйкес үстіміздегі жылдың 11-16 ақпан аралығында басқарма тарапынан ұйымдастырылған «Көркем тіл- көрнекі жарнама» акциясына облыстық маңызы бар Тараз қаласынан —5111 нысан қамтылып, олардың 307–і Қазақстан Республикасындағы «Тіл туралы», «Жарнама туралы» Заңдарына сәйкес еместігі анықталды. Акция қорытындысы бойынша Тараз қаласы әкіміне орын алған кемшіліктерді жою жөнінде хат жіберілді.
Сондай-ақ, ағымдағы жылдың 18-20 наурыз күндері Байзақ, Жамбыл, Жуалы аудандарындағы сыртқы көрнекі ақпараттардың (кермелер, билбордтар, банерлер, жол бойындағы тақтайшалар) қолданыстағы заңнамалар талаптарына сәйкестігіне зерделеу жұмыстары жүргізілді. Зерделеуге жалпы саны – 480 сыртқы көрнекі ақпарат құралдары қамтылып, оның 47-нен кемшіліктер анықталды. Барлық нысан иелеріне түсіндірме жұмыстары жүргізіліп, зерделеу қорытындысы аталған аудан әкімдеріне хатпен жолданды.
Басты кемшілік – Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңының 21- бабы (Деректемелер мен көрнекі ақпарат тілі) мен «Жарнама туралы» Заңның 6.2 бабының талаптарының сақталмауы, яғни көрнекі ақпараттардың 1 тілде, тек ресми тілде жазылуы, орналастыру реттілігінің бұзылуы болып отыр. Сондықтан, аудандар мен Тараз қаласы әкімдіктері мен мәдениет және тілдерді дамыту бөлімдерінің басшылары өңірлерде сыртқы көрнекі ақпараттардың талапқа сай жасалып, дұрыс орналастырылуын, сауатты жазылуын басты назарда ұстаулары қажет.
Сондай-ақ, 16.01.2019 ж. күнгі облыс әкімінің қатысуымен өткен Тілдерді дамыту басқармасының 2018 жылы атқарған жұмыстары және 2019 жылы атқарылатын жұмыстары туралы кеңестің хаттамалық тапсырмасына сәйкес басқарма тарапынан қадамдық жоспар жасалып, аудандар мен Тараз қаласы әкімдеріне хатпен жолданды.
Қадамдық жоспарға сәйкес, бірінші кезекте ү.ж. І жартыжылдығында аудандарда, Тараз қаласында орналасқан барлық қонақ үйлер мен мейрамханалардың, басқа да тұрмыстық қызмет көрсету орындарында көрсетілетін қызметтерде мемлекеттік тілдің қолданылу дәрежесін 100%-ға жеткізу көзделген.
Осы мақсатта облыс аумағында орналасқан жалпы саны — 1755 нысанның (150 қонақ үй, 456 мейрамхана, кафелер, 1149 басқа да тұрмыстық қызмет көрсету орындары) тізімдері жинақталып, базасы жасақталды.
Барлық өңірлерде аудан, қала әкімдері орынбасарларының төрағалығымен жұмысшы топтары құрылып, үстіміздегі жылғы ақпан айында өңірлерде орналасқан қонақ үйлер, мейрамханалар, сауда үйлері мен басқа да тұрмыстық қызмет көрсету орындарында зерделеу жұмыстары жүргізілді. Барлық нысан иелеріне қолданыстағы заңнамалардың тиісті баптары түсіндіріліп, үлгі ретінде ақпараттық парақшалар таратылды.
Наурыз айында кәсіпкерлік нысан иелеріне анықталған кемшіліктерді жою үшін мерзім белгіленді. Сәуір-мамыр айларында берілген қадамдық жоспарға сәйкес атқарылған жұмыстардың нәтижесі, аудандық, Тараз қалалық әкімдіктері тарапынан берілген мәліметтердің нақтылығы бойынша Тілдерді дамыту басқармасы тарапынан зерделеу жұмыстары жүргізілетін болады.
Сондай-ақ, облыстық кәсіпкерлік палатасы, облыс әкімдігінің кәсіпкерлік, индустриалды –инновациялық дамыту басқармасымен бірлесе отырып, Тараз қаласындағы кәсіпкерлік нысан иелерімен семинар-кеңес ұйымдастыру жоспарланып отыр.
І тоқсанның қорытындысымен белгіленген меже (86%) барлық аудандар мен Тараз қаласында орындалып, облыстық көрсеткіш — 86,3%-ды құрады.
Жалпы ү.ж. 3 айының қорытындысы бойынша облыстағы – 8855 нысанға зерделеу жұмыстары жүргізіліп, оның 1206—нан кемшіліктер анықталып, барлық нысан иелеріне түсіндіру жұмыстары жүргізілді.
Биыл ел болып, еңсемізді тіктеп, егемендік алғанымызға 28 жыл толады. Олай болса, жарнаманы жанға жайлы етіп, ұлттығымызды ұлықтайтын, бояуы қанық, өз болмысымызды айшықтайтын тәрбие мен насихат құралына айналдыру – сала мамандарының ғана емес жарнама берушілердің де парызы болуы тиіс. Жалт еткен жарнама өзінің дизайнымен, көркемдік ерекшелігімен, мағыналы мәтінімен халықты еліктіре алмаса, онда жарнаманың ұтымсыздығы, талапқа сай еместігі, уақыт көшіне жауап бере алмағандығы.
Ұлттық нақыш, салт пен дәстүр, тәрбие мен ұлағат үндестігіне сай жасалған жарнама ғана заман талабынан шығары хақ. Өйткені тіл мен діл, ұлт пен ұлағат, дәстүр мен салтты сап түзеткен жарнама ғана тіл заңдылығы талабынан шыға алады. Ендеше, бүгінгі ұрпақты жарнама арқылы ізгілік пен адамгершілікке үндейік, сонда ғана келешек иесі – жас буынның дидарына жарқын жүзбен қарай аламыз. Жарнама – көпшілікті тәрбиелейтін тәрбие құралы деп қарағанда ғана тілдің туын аспандата аламыз.
С.Құрманбекова,
Жамбыл облысы әкімдігінің тілдерді дамыту басқармасының
басшысы
