Сепаратизмді – оңашалануға, бөлектенуге ұмтылу деп сірестіріп аударғаннан гөрі, үй ішінен үй тігу десек, қалың қазаққа түсінікті болары сөзсіз. Бұл да латынның separatus – бөлек сөзінен шыққан. Дегенмен терминге қойылар талап бойынша, ұзыннан ұзақ «үй ішінен үй тігу» тіркесін сепаратизмнің орнына ұсына алмасақ керек. Оған қоса сепаратизмнің бір мақсаты – басқа елге қосылу. Демек «үй ішінен үй тігу де» толық мағынасын бермейді. Сондықтан мұндай халықаралық терминді сол қалпында қолданған жөн дер едік.
Құжаттардағы қарама-қайшылық
Сепаратизм атауы ХYI-ХYII ғасырда Англияда қолданыла бастады. Ағылшын шіркеуінен бөлінген пуритан қауымын сепаратистер деп атаған. Дегенмен уақыт ұршығы кері айналып, әлемнің ықпалды елдерінде дін үстемдігі құлатылды. Дін мемлекеттен бөлек деген ұстаным пайда болды. Соған байланысты біртіндеп бұл сөз де діни мазмұнын жоғалтып, ХХ-ХХI ғасырда толықтай саяси атауға айналды.
Ал осы бөліну, яғни сепаратизм көбіне үш түрлі мақсатты көздейді. Атап айтсақ, мемлекет ішінде автономия құруды, не басқа мемлекетке қосылуды немесе жері, шекарасы, тәуелсіз басшылығы бар егемен мемлекет құруды. Саясаттанушылар сепаратизмді ішінен бөлшектеп түрлі измдерге бөледі. Солардың бірі – сецессионизмді индепендизм, ирредентизм деп те жіліктейді. Индепендизм – бөлек мемлекет құру, ирредентизм – басқа мемлекетке қосылу. Бұл орайда сепаратизм жалпылама ұғым болмақ.
Сепаратизм мемлекеттік құрылымға, ұлттық тұтастыққа, халықаралық, аумақтық қауіпсіздікке қатер төндіретін қозғалыс ретінде қабыл-данады. Әлемнің көптеген елдерінде оған қарсы саясат, алдын алу шаралары жүргізіледі. Бұл Қазақстан секілді унитарлы, дәлірегі біртұтас елдер үшін аса қауіпті құбылыс. Әлемнің барлық елдерінің заңдарында сепаратизмге тыйым салған баптар бар.
Алайда Біріккен Ұлттар Ұйымының заңдарымен анықталған, қорғалуы тиіс «әр ұлт өз тағдырын өзі анықтауға, тәуелсіз мемлекет құруға құқылы» деген ұстаным бар. Сөйтетұра «барлық Тәуелсіз мемлекеттердің аумақтық тұтастығы сақталуы, шекарасы бұзылмауы тиіс» деген қатаң заңның орындалуына тағы сол Біріккен Ұлттар Ұйымы мүдделі. Осы арадан қарама-қайшылық шығады. Мысалға өзімізге туысқан Түрік елін курдтер мәселесі алаңдатады. Курдстан жарияланса, Түркия мен Сирияның аумақтық тұтастығын қайда қоямыз? Мұндай мысалдар көп.
Тағы бір қызығы – халықаралық, барлық елдер мойындайтындай бірде- бір құжатта сепаратизмге нақты анықтама берілмеген. Тек Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының (Қытай, Үндістан, Ресей, Пәкістан, Иран, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан мемлекеттері мүше, аумақтық лаңкестікке қарсы құрылым) 2001 жылғы конвенциясында шағын анықтама берілген. Онда сепаратизм қылмыстық әрекет ретінде қарастырылған. Алайда көпшілік саясаттанушылардың пікірі бойынша, конвенцияға тек ШЫҰ-ға мүше елдер қол қойғандықтан, әмбебаптық негізі жоқ. Халықаралық деңгейде қолдануға жарамайды. Әрі осы бір, түрліше жағдайдан туындайтын, күрделі қозғалысты бір қырынан ғана бағалау, ағаттық болар еді деседі.
ШЫҰ-ның аталған конвенциясына Ресей де қол қойғаны мәлім. Сөйте тұра, Ресей ықпалымен құрылған немесе Ресей құрамына енген Днестрмаңы, Абхазия, Оңтүстік Осетия, Қырым, Луганск, Донецк қуыршақ мемлекеттері Молдавия, Грузия, Украина елдері үшін сепаратизм. Келесі көршіміз Қытай мемлекеті үшін Шығыс Түркістандағы ұйғыр қозғалысы немесе орталығы Көк қала болып саналатын ішкі Монғолияның (бір деректер бойынша он миллионнан астам монғол тұратын) Монғол Халық Республикасына біріккісі келетіні – сепаратизм. Керісінше, үйғырлар мен монғолдар үшін – патриотизм, ұлт-азаттық қозғалыс. БҰҰ-ның ілкідегі «әр ұлт өз тағдырын өзі анықтауға, тәуелсіздігін жариялауға құқылы» деген ұстанымына сай келеді. Демек, бұл өте күрделі мәселе.
Жалпы әлем елдерін шолып айтсақ, Солтүстік Ирландия, Каталония, Алжир, Пәкістан, Палестина, Ирак, Ауғанстан, Күрдстан, Кашмир, Оңтүстік Судан, Ангола, Сомали елдеріндегі бөлектену үшінгі қозғалыстарды зерттеушілер аумақтық сепаратизм деседі. Ғалым-дардың пайымдауынша ХХ-ХХI-ғасырда дүниежүзінде сепаратизмнің 53 негізгі ошағы анықталған. Ол шамамен 220 миллион халықтың тағдырына қатысты.
Өзбек ағайындарда Қарақалпақстанда былтыр болған қарсылыққа дейін де сепаратизм күдігі болғанға ұқсайды. Өйткені Конституциядағы Қарақалпақстанның автономиялық құқын алып тастауға, біртұтас мемлекет болуға талпынудың өзі сол күдікті көрсетті. Бізге өзбек те алыс емес, ал қыпшақ тілділердің ішінде ең жақыны қарақалпақ (қазақ пен қарақалпақ бір туған – Әлкей Марғұлан).
Елді елең еткізген оқиғалар
Біз неге осы күрделі тақырыпты қозғап отырғанымызды ішіңіз сезген шығар. Өткенде Қазақстан халқы наурыз мейрамын тойлап жатқанда, Петропавлда бір топ адам еш жерде тіркелмеген «Народный совет трудящихся» деген ұйымның атынан, «Қазақстан корпорациясының құқықтық негізі жасанды» деген ертегі айтып, «біз, өзіміздің тәуелсіздігімізді жариялаймыз» деп мәлімдеді.
Негізі Қазақстанда осындай бүйректен сирақ шығарған әрекеттердің болатыны, соңғы бірнеше жылда Жириновский өлгенімен, оның ізбасарларының, яғни Дума депутаттарының түрлі сандырақтарынан белгілі еді. Солардың бірі Вячеслав Никонов (Екінші дүниежүзілік соғыс алдында, Еуропаны бөлісуге қол қойған делінетін Молотовтың немересі) есімді білгіш «Қазақстан деген мемлекет болмаған. Солтүстік Қазақстанда қазақтар тұрмаған» – деген «жаңалығын» ерекшелеп айтқаны есімізде. Сондықтан сепаратистік мәлімдеменің Петропавлдан шығуына еш таңғалған жоқпыз.
Сепаратистік мәлімдемелер тәуелсіз Қазақстан үшін таңсық емес. Сонау тоқсаныншы жылдары алдымен Орал казактары бас көтерді. Александр Мартынов есімді атаманның сондағы айтқаны: «казактардың қаны төгілген жер Ресей құрамында болуы керек» екен. Одан кейін Өскеменде орыс автономиясын, орыс тілінің мемлекеттік мәртебесін, қос азаматтықты талап етушілер пайда болды. Солармен қоса қабат бас көтерген Жетісу казактарының атаманы тұтқындалып тынды. Іле Көкшетауда ағайынды Антошко дегендердің ылаңы басталды. Олар да қазіргі Абхазия секілді қуыршақ мемлекет орнатудан дәмелі болды.
Тағы да Өскеменде ұлты поляк, Пугачев деген лақап ат жамылған Виктор Казимирчук дегеннің әрекеті де аз шу туғызған жоқ. Қазақстанда тұрмаған, сырттан келген әлгі ылаңшы, билікті басып алуға да талпынған. Онысынан ештеңе шықпай, жергілікті казактар да теріс айналғанда, Шығыс Қазақстанмен шектесіп жатқан Ресейдің Таулы Алтай өлкесіндегі жемтіктестерімен бірге, «Орыс Алтайы» деген мемлекет құруды армандады. Оның іске аспай, орта жолда омақасқан арманын, шовинист жазушысымақ Лимонов дегеннің қанша жырлағанын да білеміз.
Алып діни сектаға (өз көсемдері бар) айналған кеңестер одағы ыдырап, Югославия мен Чехословакия бөлінгенде сепаратизмнің көкесі бой көтергендей болды. Бірақ Батыс бұл құбылысты бодан халықтардың өзін-өзі билеуге қол жеткізуі ретінде қабылдап, сепаратизмге балаған жоқ. Тек кейін Ресейде ұлтшылдық өршігенде, ол тарихты сепаратизм қылып түсіндіру басталды. Кеңестік империяны аңсағандықтан, «Украина, Қазақстан секілді ел-жер болмаған. Олар Лениннің сыйы» деген сықылды сандырақтар пайда болды.
Ол даурығуға «Қазақтарда мемлекет болмаған» деген құйтырқы сөз май құйғандай болды. Ең өкініштісі, сол құйтырқы сөз көрші елден емес, өзімізден шыққанын да барлығымыз білеміз. Негізі ақылды басшы өзі басқарып отырған елдің болашағы баянды болуы үшін де, ол жердегі мемлекеттілік өте ерте заманнан басталғанын қадап айтуы қажет болатын. Қазақ секілді байырғы халықтың тарихын, қазақ хандығынан (1456 жылдан) бастаудың өзі өте күмәнді. Кеңестік ғалымдардың байламы. Жұрттың аузына өзіміз салып берген сол «Қазақтарда мемлекет болмаған» тұжырымын күні бүгін көрші елдің басшы-қосшыларынан бастап, депутаттарына, телеарналардағы жүр-гізушілеріне дейін шебер пайдалануда. Келешекте өткен отыз жылдағы саясаттағы ең үлкен қателіктің бірі сол сөз болғанын тарихшылар жазатынына, жазбасына болмайтынына күмәнданбай-ақ қоюға болады. Әрине, Петропавлдағы сепаратистік мәлімдеме де ілкідегі даурығулардың жалғасы.
Мұндайда не істемек керек?
«Жалпы сепаратизм қалай басталады?» деген сұраққа жауап іздеп көрсеңіз, бұл қозғалыстың артында жеке ұлттың ғана емес, ықпалды елдердің де мүддесі тұратынын байқаймыз. Сондай-ақ белсенді басшылары да анық көрінеді. Олар бірден бөліну туралы әңгіме қозғамауы да мүмкін. Алдымен қоғамдық пікір қалыптастыру үшін, өтірік-шыны аралас әңгімелер таратады. Қазіргі солтүстік көршіміздің саясатынан да сол әрекет анық байқалады.
Қоғамдық пікір туғызып, алып қашпа әңгімелер көбейтуге не себеп дегенге келсек, дәл сол Солтүстік Қазақстан облысындағы қазақтың санының аздығы бірден еске түседі. Әлгі бүйректен сирақ шығарушылардың сүйенер дәлелі де жергілікті ұлттың аздығы. Солтүстік Қазақстан небәрі 530 мыңның үстінде тұрғындары бар, яғни халқы аз, экономикалық көрсеткіштері де ортақол облыс. Қазақтың үлес-салмағы 36 пайыз деңгейінде.
Не істемек керек? Алдымен, әрине, қазақтың санын көбейту маңызды. Үкіметтің оңтүстіктен солтүстікке көшіру саясаты онша бір оңды нәтиже бермегені айтылып, жазылып жүр.
Көші-қон жөнінде көп қалам тербеген адам ретінде мынаны айтқымыз келеді. Біздіңше қазір көші-қон саясаты көршілерден жасырғымыз келетіндей үн-түнсіз жүргізіліп жатыр. Нені жасырамыз? Көршілеріміз онсыз да біліп отыр. Мұндай үнсіз саясат шетелдегі қандастардың күдігін көбейтуде. Біздің есімізде Тәуелсіздіктің елең-алаңында, 1990 жылы бұрынғы президент әлем елдерінде бытырап жүрген қазақтарды атажұртқа шақырды. Ол үлкен қозғалыс тудырды. Сол секілді Президент Қасым-Жомарт Тоқаев, осындай аумалы-төкпелі заманда әлі де шетелде қалып отырған қандастарды бір шаңырақ астына шақырса, ол қазақ көшіне ғана емес, ұлтымыз үшін де жаңа серпіліс туғызар еді.
Тиісті министрліктер қазақтар көп шоғырланған Қытай, Ресей, Өзбекстан елдерімен бұл бағытта ашық келіссөздер жүргізіп, нәтижесін баспасөзде жариялап отырса демекпіз. Қытайдан келген ағайындар ылғи айтып жүргеніндей, сол елден келетін қандастарға Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарынан өңдеуге, мал өсіруге жер берілетіні шешілсе, және ол тыңғылықты ұйымдастырылса, сол елдегі қандастар түпқотарылып көшпек көрінеді. Сол секілді Ресей мен Өзбекстаннан келетін қандастарға, алыс шетелдерден келетіндермен бірдей жағдай жасалатын шешім шықса, қазақ көшінің нағыз алтын дәуірі басталады. Бұл пікірлерді отыз жылдық көші-қонды зерттегендіктен айтып отырмыз. Ендігі көші-қон саясатының өзегінде осы істер тұрса, биліктегі азаматтарға да үлкен мәртебе болар еді.
Дағжан БЕЛДЕУБАЙ
