немесе туу туралы куәлігін 82 жасында алған депортация куәгері
«Өткенсіз бүгін жоқ, бүгінсіз ертең жоқ». Бұл күн – ертеңгі тарих. Осы бір шетсіз шексіздіктің түбіне кім жеткен?! Өйткені ол – терең тұңғиық. Түгін тартсаң, майы шығатындай, тасын түртсең тарихы сайрап қоя беретін Ұлы даламыз да уағында күллі әлемге даңқы жайылған дара тұлғалар мен сансыз шайқастардың куәсі. Жазиралы өлкеміз қаншама керемет кезеңдер мен зобалаң зұлматтарды өз қойнауына бүгіп жатыр. Келмеске кеткен сол тарихтың бір парасын адамзат өз қолымен түзді. Есімі елге жайылған атақтылардың бірі соңынан сара жолын қалдырса, енді бірі дүниені дүбірлетіп атой салды. Күллі әлемді уысында ұстап бақты. Осындай ұмытылмас шақтар Жаннат әжейдің ғұмырында аз кездеспеді…
«…Көпті көргеннен сұра»
«Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра» демекші, бүгінде сексеннің сеңгіріне шыққан әжей біраз жылды артқа тастады, көргені де аз емес. Небір зобалаңдар мен қиянаттарға тап болса да, соның бүгінде біразы санадан көмескіленіп қалған. Есте қалғандардың өзін бірде айтса, енді кейде қарттықпен ұмытып қала беретін жайы бар. «Таяқтың екі ұшы бар» дегендей, бәлкім, мұнысы да дұрыс шығар. Өйткені өткенін есіне алғаннан кейуананың жанары жасқа шыланып, көңілі құлази береді. Әйтеуір Жаратқанның берген үш қызына тоба деп отырғаны. Ал жарымен Алланың әмірімен осыдан 15 жыл бұрын қоштасқан.
Кейде жалғыз қалып, жаны жабырқағанда туған жерін еске алайын десе, есте қалғаннан бұл күнге жеткені некен-саяқ. Бір уақ кейінге шегінсе, туған жерден бас ауған жаққа қуылғаны, эшелондағы анасының күңіренген жүзі, басын көкірегіне басқаны күні кешегідей көз алдында. Жүк вагонымен келген кездегі бұл сәттерді кейін түсінген: ұйықтап жатқан сапарластары оянбаған күйі о дүниелік болғандар екен. Ересектер сол мәйіттерді көрмесін деп бетін қаумалап, қаратпауға тырысып баққан-ды. Ойын баласына бұл ұзақ сапар болып көрінді. «Түсіңдер» деген әмірді естігенде, алғаш көргені – құмды өлке, жел соққан сайын далаға аяқ басқандары. Балдәурен балалық шағына балта шапқан сол кездер оны қатты есейтті.
44-тің күзі…
Түн ортасы еді. Бәрі шырт ұйқыда жатқан. Даусы таныс бір аға есік қағып, тездетіп шығуын өтінген. Желең шыққан әкесі онымен ұзақ та сөйлеспеді. Өйткені уақыт тығыз екен. Ішке енген оның өңі сынық, жүзін мұң торлаған еді. Бұл елдің еңсесін түсірген екінші дүниежүзілік соғыстың әлі де ақыры таямаған шақ болатын. Сондай күндердің бірінде Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің Ахыска түріктерін Грузиядан Орта Азия мен Қазақстан жеріне жедел қоныс аударту туралы қаулысына сәйкес, грузиялық түріктердің өмірі бір мезетте астан-кестен болды. Онсыз да есеңгіреп отырған жамағат апыл-ғұпыл жиналып, тапқан-таянғандарын өңгеріп кете алмайтындықтан, қас пен көздің арасында буйып-түйген дорба-түйіншектерімен жолға шығып кете барды. Бұл сталиндік қуғын-сүргін, яғни тұрғындарды күштеп көшіру болатын.
Тарихқа үңілсек, КСРО-да ең көп орын алған жаппай қуғын-сүргіндік көші-қондарға байланысты этностық («жазаланған халықтар», «шекараларды тазалау», «сенімсіз халықтар»), әлеуметтік-таптық белгілері бойынша депортация (1934 жылға дейінгі кулактарды жер аудару) кезінде келгендерді арнайы көшірілгендер (спецпереселенцы) деп атапты. Ал саяси мүдде негізіндегі 1934-1944 жылдары көшірілгендерді «еңбек қоныстарындағылар» десе, 1944 жылдан бастап «арнайы қоныс аударылғандар» деген атау қолданылған. Осылардың ішінде Солтүстік Кавказ, Грузия, Қырым, Қалмақ өңірлеріне күшпен жүргізілген депортациялар көлемі жағынан ауқымды саналған. Фашистік Германия басып алған аумақтар азат етілген сайын сол жерлердегі халықтарды күштеп шығару ісі де жалғаса берді. Сол «қармаққа» ілінген месхеттік түрік саналған Жаннат та туған-туыс, қоңсыластарымен Грузияның оңтүстік-батыс аудандарынан 1944 жылы қараша айында атақонысынан аластатылды.
Ахыска түріктері неге депортацияланды?
Сол кезде түріктер қоныстанған аудандар әскери қоршауға алынып, аймақ соғыс жағдайында деп жарияланды. Сондықтан 15 қарашада бейбіт халықты зорлықпен жер аудару басталып кетті.
Алғашында Ахыска түріктерін Түркиямен туыстық байланыстары бар және сенімсіз ұлттар қатарына жатқызған Кеңес өкіметі тілі ұқсас әзірбайжандарға қосты. Кейінірек түбі бір түрік халықтары ретінде күшейіп кетуінен үрейленген билік 1925-1940 жылдары олардың ұлты мен тегін күштеп грузин деп өзгертті. Көп кешікпей алғашқыда әзірбайжан, одан грузин деп жазылған түріктер мен әзірбайжандарды орналастырған аймақтарынан тағы да күштеп көшірді. Құжаттарында ата-тегі мен ұлтын сақтаған түрік отбасыларында дүниеге келген сәбилерге төлқұжат берілмеді. Қазақстанға түрік-месхетиндер деп бөліп, түрік этностарын алғашқыда 1938 жылдың соңында күрділер мен армяндар тәрізді зорлықпен көшірді.
Субэтностық негізді қалағандықтан, КСРО аумағында тұрғандарды осы уақыттан бастап елді мекендерінің атауымен және тарихи даму ерекшеліктеріне орай түрік-ахыскалар, түрікхемшилдер, түрік-терекеме деп атау қалыптасты. Бұлардан басқа түріктерді түрік-месхет деп Месхетия территориясымен атап бөлу де осы кезеңнен бастау алды. Олар әсілінде түрік-ахыскалар болатын. Депортация кезеңінде Месхетия аумағында түріктер мүлдем қалмады деуге толық негіз бар.
Бұл Лаврентий Берияның сол уақытта өзге де аз санды ұлттарға жасаған қиянаты секілді түріктерді тарихи түбірінен шатастыру мақсатында жасалған саясаты еді.
Қолдан жасалған қасіреттің астары қандай?
Түрік-ахыскалар – Грузияның Месхетия және Джавахетия аймақтарында ерте кезеңдерден мекен еткен түркі тілдес халықтар. Бұл аймақта 1578 жылдардан бастап Осман империясының Ахыска пашалығы билік құрған. 1828 жылы Орыс-түрік соғысы аяқталған кездегі «Андриаполь келіссөзі» бойынша аумақ Ресей аймағында қалды. Ал сол жерді мекендеген түріктер диаспора ретінде қала береді. Сөйтіп Кеңес өкіметі кезінде Грузияның Түркиямен шекаралас Ахыска, Ахалкалак, Адыгюн, Аспиндза, Богданов аудандарындағы ауылдық аймақтарда түріктердің саны өсе түсті.
Кеңес-герман соғысы жылдарында КСРО Түркияны фашистік Германия жағында өздеріне соғыс ашады деп қауіптенді. Грузияның оңтүстігіндегі аталмыш бес аудандағы түріктер сол себепті өзге аймақтарға қоныстандырыла бастапты.
1944 жылдың 12 сәуірінде Грузия ІІХК төрағасы Григорий Каранадзе КСРО ІІХК төрағасы Лаврентий Берияға жазған мәлімдемесінен кейін екінші депортациялау үрдісі жүргізілді. Хатта күрді және әзірбайжандардың бір бөлігі жасалған шешімді бұзып, орналастырған елді мекендерді тастап, Тбилисиге кеткендері туралы баяндалды. 1944 жылдың 24 шілдесінде Лаврентий Берия осы мәлімдеменің нәтижесі ретінде Иосиф Сталинге Грузияның шекаралық қауіпсіздігін сақтау мақсатында Түркиямен шекаралас Ахалцых, Ахалкалак, Адыген, Аспиндзы, Богданов аудандарынан және Аджар АКСР-нің ауылдық аймақтарынан 16700 түрік пен күрді ұлттарын күшпен жер аударту мәселесін көтерді.
1944 жылдың 20 қыркүйегінде ішкі істер халық комиссариатының (НКВД) №001176 жарлығы шықты. Депортациялаудың алдында сорақы саясат ұстанған Грузия басшылары оларға өз ұлттарын грузин ұлтына ауыстыру туралы үгіт-насихат жұмыстарын жасады. Бірақ өздерінің ұлттық тарихи ерекшелігі мен дінін өзгертпейтіндігі туралы халық үзілді-кесілді қарсы шықты. Сонымен оларға «Туыстық байланыстары бар», «жаумен ынтымақтастық құрды» деген айыптар тағылды. Шешім бойынша Грузия басшылары көрсеткен елді мекендердегі барлық мұсылман халықтар 1944 жылдың 31 шілдесіндегі КСРО ХКК №6279 құпия құжаты бойынша сол жылдың 14 қарашасындағы таңнан-ақ Месхетияның 220 елді мекенінен депортацияланған. Түріктер, күрділер мен хемшилдерден құралған 115,5 мың адамды Қазақстан, Қырғызстан мен Өзбекстан басшылығына қоныстандыру тапсырылды. Оның 17 мыңы келер жолда қырылған.
Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты Сыртқы байланыс, ақпарат және ғылыми кластер бөлімінің ғылыми қызметкері Клара Саркенованың зерттеу еңбектеріне қарағанда, осы кезеңде ұрыс даласында 46 мың Ахыска түрігі жан беріп, жан алысып жатты. Олардың 26 мыңы қан майданда қаза тапты. Ерлігі үшін қаншама Ахыска түрік жауынгері медаль және ордендермен марапатталды. 8 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Бірақ олардың бұл ерлігі әдейі елеусіз қалдырылды. Сөйтіп Ұлы Отан соғысында етігімен су кешіп, мұз жастана жүріп көрсеткен ерліктеріне, алған орден-медальдарына қарамастан, аман оралған солдаттар да зорлықпен жер аударылды.
Осылайша Қазақстанға 27833 түріктен құралған 6309 отбасы көшірілді. Олар 5 облысқа жайғастырылды. Жамбылға – 822 шаңырақтың 3415 адамы, Алматыға – 2544 отбасының 11004 мүшесі, Талдықорғанға – 337 отбасынан 1441 түрік, Түркістан 2233 отбасының 10147 адамын қабылдаса, Қызылорда облысына 373 шаңырақтың 1826 мүшесі қоныстандырылды. Осы 1826-ның бірі 8 жасар Жаннат еді.
1944 жылдың 9 желтоқсанында 50 эшелонмен Грузиядан түрік, күрді, хемшилдердің тағы бір легі депортацияланды. Қасіретке толы бұл үрдіс 1945 жылдың қаңтарында аяқталды. Мұрағат деректеріне үңілсек, осы жылдары барлығы 15-ке жуық этнос пен этникалық топтардың өкілдері депортация үрдісіне ұшыраған. Бірақ адам төзгісіз ешбір жағдайы жасалмаған тауар таситын пойызбен жеткізілгендердің 20-30 пайызына жаңа қоныстарын көру жазбапты. Өйткені жол-жөнекей қарттардың, балалар мен әйелдердің бірінен кейін бірінің соңғы демі таусылып жатты.
Депортацияға ұшыраған халықтың жағдайы өте нашар еді. Қиын-қыстау кездегі жетіспеушіліктен ауылдарда қылмыс өршіп, зорлық-зомбылық пен ұрлық көбейді. Орналасатын бос үйлердің жоқтығы мен азық-түліктің бітуі, медициналық көмектің болмауынан олардың арасында түрлі эпидемиялық аурулар тарады. Сол кездегі өрімдей қызға қорған болған әкесі де, қалқан болған анасы да осы жылдары көз жұмғандармен қатар о дүниеге аттанып кете барды. Осылайша мыңдаған отбасының шаңырағы ортасына түсті, балалар тұл жетімге айналып жатты.
Жұмысқа орналастыру барысында қоныстанушыларға жұмыс табылмай, бір шаруашылықтан екіншісіне көшіру де жиілей түсті. Халық азып-тозды. Сондай күй кешкен депортацияланушы түріктер қатаң коменданттық тәртіпте өмір сүрді. Оларға бір ауылдан екінші ауылға туыстарын іздеп шығуға да рұқсат етілмеген. Мұндай шектеу тек Никита Хрущев кезінде, яғни 1956 жылы ғана алынып тасталды.
НКВД-ның ресми ақпараты бойынша, 1944 жылдың желтоқсан айының ортасына таман 92 307 адам қоныс аударып үлгерген. Олардың 18 923-і – ер азамат (қарттар мен соғыс мүгедектері), 27 399-ы –нәзікжанды, 45 085-і 16-ға да толмағандар еді. Ал 1948 жылдың маусым айындағы КСРО-ның осы бір комиссариатының барынша азайтып көрсетуге тырысқан мағлұматында аталған операция барысында 14 895 адам қайтыс болғандығы жазылыпты. Негізінде алғашқы алты айда 37 мың кісі көз жұмса, олардың 17 мыңы нәрестелер мен жасөспірімдер болған.
Кеңестік идеология жалпы «түрік» деген сөздің өзін жағымсыз мағынада қолдануды мақсат тұтқан-ды. Ол Дүниежүзі еңбекшілерінің ұлы көсемі саналған Сталиннің түріктерді жек көргендігі деседі. Мұны қайбір ғалымдар 600 жыл билік құрған Осман империясының ұрпақтарынан сескенгендігінен еді деп тұжырымдайды. Ал енді кейінгі тарихшылар оны 1910 жылы патша режімінен қашқан «Кобаның» Батуми арқылы Түркияға барып паналағанымен байланыстырады. Онда барған Сталин басқа фамилиямен жасырынып жүріп, Стамбулда 2 жыл тері, жүн-жұрқа, жабайы қабан етін сатып күн көргенін, сонда жүріп түрік тілін үйренуі мүмкін екенін алға тартып жүр. Сол кезде ер түріктің тізесі батты ма екен, әйтеуір Сталин «түрік» десе қашанда «түкірігін» бүркуге дайын тұрған дейді көнекөздер. Кезінде Түркістан Республикасына өлердей қарсы шыққаны да сондықтан болар деген болжам айтады зерттеушілер.
Бұл кез қазақ жұртына да оңай соқпаған еді. Сөйте тұра еріксіз қоныс аударылып келгендерге қолұшын беруге тырысқан жергілікті тұрғындар ата-анасынан көз жазып қалған жас өренді де бауырларына басты. «Бөлінсең – жоқ боласың, бөліссең – тоқ боласың» деген түрік нақылында айтылғандай, бір нанды бөлісіп жеді.
Орталық Азия інжуінен тарыдай шашылған жұрт
Қалың қауымның жебеуімен жетілген жауқазын өзімен тағдырлас өзбекстандық түрік жігітімен отау тігеді. 3 перзентті өздері тұрған Ферғана облысында дүниеге әкеледі. Балдәурен шағынан өмірдің кермек дәмін татып өскен Сабыр мен Жаннаттың өміріне 1989 жылы тағы бір тарихи оқиға лап қойды.
Олар енді аты шулы Ферғана көтерілісінің зардабын тартқан түрік өкілдерінің бір бөлігі Ресейге, екінші бөлігі Қазақстанға қоныс тепкен. Осылайша Жаннаттың отбасы Орталық Азия інжуі деп аталған Ферғана аңғарын тастауға мәжбүр болып, Өзбекстан Республиканың Қиыр шығысынан Ресейдің сонау Орел облысына эвакуацияланады.
Арада 3 жыл өткенде күйеуі қатты науқастанады. Сөйтіп 1994 жылы Жанаттың қайын ағасы оларды Таразға көшіріп әкеледі. Алайда өмірлік серігі 2004 жылы өмірден озады.
Кейін анықталғанындай, ұлтаралық қақтығыс қолдан жасалған болып шықты. Әзірбайжан, Армения сияқты өзге де кеңестік елдердегідей мұндағы кикілжіңдер де әдейі ұйымдастарылыпты. Оның тағы бір себебі Кеңес өкіметін сақтап қалу мақсатында және Орел облыстарына адам тарту үшін жасалған деседі.
Бүкілодақтық халық санағына сәйкес 1989 жылы КСРО-да 207,5 мың түрік болыпты. Олардың 90 пайыздан астамы, жоғарыда айтқанымыздай, Оңтүстік Грузияның Түркиямен шектесіп жатқан бес ауданында туып-өскендер екен. Бұл жерлердің көне тарихи атауына байланысты «месхеттік түріктер» деп аталған олар өздерін әлі де «Ахыска түріктері» деп атайды. Өйткені кезінде Осман империясының қарамағындағы жер болғандықтан, Грузия олардың атамекені еді… Әйткенмен әр ел егемендігін алғаннан кейін төл отаны Грузияның Месхетия-Джавахетия аймағы болған месхеттіктерді туған өлкесі қабылдамай қойды. Нақтырақ айтқанда, бейбітшілік заман орнағандағы мемлекет басшылары солай ұйғарды.
Арманын іздей, үмітін үзбей…
– Әжейдің мұндаға дейін ешбір құжаты болмапты. Өйткені олар тұрған мекендердің ауыл кеңестері паспорт орнына қолдануға болатын анықтама ғана жазып бере салатын болған. Кеңестің кезінде ешкім сұрамағандықтан, оған мән берілмеген. Кейін 2016 жылы бізге, ассамблеяға, көршілері кейуананың ешбір құжаты жоқ деп жүгінді, – дейді Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі, «Ахысқа» түрік этномәдени бірлестігі жанындағы Ақсақалдар кеңесінің төрағасы Ибрагим Зуфаров, – Сондықтан ешқандай зейнетақы алмайтын ол кісі жайлы ақпаратпен өзім танысып шығып, облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары, хатшылық меңгерушісі Маржан Қожаеваға хабарластым. Ол кісі бірден қолұшын тигізетінін жеткізді.
Ибрагим Хуршудович ол үшін алдымен туу туралы куәлік қажет болғанын айтады. Ал жасын анықтау үшін әуелі медициналық сараптамадан өту керек екен. «Сондықтан облыс әкімдігіндегі арнайы комиссиядан өтіп, судмедэкспертизаның шешімі Тараз қалалық әкімдігіне жіберілді. Ондағы заңгерлер соған сай консилиум өткізіп, ақылдасқан соң, туу туралы куәлік берілді. Кейін көші-қон полициясынан жеке куәлік талап етілді. Соған байланысты Грузия, Ресей мен Өзбекстанға сұранымдар жіберілді», – дейді Ибрагим Зуфаров. Сұранымдардың жауаптары кешігіп жатқандықтан, сол мемлекеттерге өзі аттанып, белгілі уақыт аралығында сол жақтарда тұрғандығын анықтап, «бірақ біздің азаматымыз болып табылмайтындықтан, ешқандай құжат бермегенбіз» дегендей анықтамаларды жаздырып әкеледі. Одан кейін көші-қон полициясында да құжаттар талап етіліп, ол бойынша да біраз мекеменің табалдырығын тоздырған көрінеді. Сөйтіп жүргенде арада 2 жарым жылдан аса уақыт өтеді. Қажырлы еңбектің арқасында Ассамблея мүшелерінің көмектесуімен Жаннат әжейге зейнетақы тағайындалады. Бұдан басқа «Халық банкінен» карточка алып беріп, оларды облыстық Қазақстан халықтары Ассаблеясы бас қосқан Құдайы тамақта табыстады.
Енді қалған құжаттары да дайын болуға шақ қалыпты. Арманын іздей, үмітін үзбей келген Жаннат Мусаева осылайша құжаттарын ала бастады. «Көп біріксе – ел болар, көп тілегі – көл болар» деген осындайда шыққан болар бәлкім. Балалығы мен жастығын ұрлаған зұлмат жылдар оның тәтті өмірін қатты етіп жіберді. Тағдыры зобалаңдармен шырмалған ол сан мәрте көздің жасын бұлады. Алайда қанша ажалдан аман қалды.
Жастайынан бел жазбастан мақта, күріш, жүзім алқаптарында істеген кейуана 83 жасқа келсе де тыным таппайды, өмірбақи белі қайыспай істеген бағбандығынан әлі де қол үзгісі келмейтіндей. Бау-бақша баптаған шебер мұнысын қаршадайынан дағдыланып қалғандығымен түсіндіреді. Немере-шөберелерінің ортасында балдай тәттілерінің қуанышына бөленіп отырған Жаннат әжей бүгінде Жамбыл жерін жаннатына балайды.
Альмира ОМАРОВА
