Желтоқсан көтерілісінің жалғыз кадрын түсірген режиссердің тағдыры қалай болды?
Ел Тәуелсіздігі үшін бейбіт шеруге шыққан жастардың алаңдағы күресін ең алғаш таспаға басып, кейіннен сол видеоның комитет қолына өтіп кетпеуі үшін 10 жыл бойына сақталғаны ащы да болса шындық. Сол кездегі қудалаудан қашқан азаматтар алтын қорға енетін бейнекадрді жасыру үшін оны топыраққа көміп қойған. Қазіргі күні Желтоқсан оқиғасына қатысты экраннан жылт еткен кадрлер — сол еңбектің, сол ерліктің көрінісі.
1986 жылдың 16 желтоқсанында алаңға шыққан жастардың бейбіт шеруін бейнетаспаға түсірген азаматтың есімі — Рубикжан Яхин. Қырық жамау болып жетсе де, құнды кадрлердің тарихы терең. Экспресс К тілшісі Тәуелсіздік мерекесіне орай, осы таспа авторының қарындасы Зұлхаят Махановамен сұқбаттасты,-деп хабарлайды Шаңырақ инфо.
Экспресс К: Зұлхаят ханым, ел тарихы үшін құнды бейнетаспаның түсірілуі кезеңінен бастасақ. Оқиға қалай болды? Өзіңіз де сол жылдардың куәгерісіз.
Зұлхаят Маханова: 1986 жылы ағам Рубикжан «Қазақстан» телеарнасының жаңалықтар бөлімінде бас режиссер қызметінде еді. Жалпы, телевизия саласына 1980-ші жылдардың басында келді. Алғаш бөлім әкімшісі болып кірген ол қабілетіне байланысты режиссер қызметіне ауысады. Көп ұзамай 24 жасында бас режиссер болды. Мен де ағамның қолдауымен, асқақ арманыммен телевизияда жұмыс істеуге қызықтым. Осылайша оқу білім редакторы ретінде жұмысқа тұрдым.
1986 жылы бағдарламамызды дайындау барысында редакциямызда абыр-сабыр болды. Орталық комитетте Қонаевтың орнына Колбиннің келгенін айтып, жүгіріп жүр. Ертеңінде таңмен алаңға жастар жинала бастады. Шәмші Қалдаяқовтың «Менің Қазақстаным» әнін шырқап, түрлі жазулары бар плакат ұстап жүр. Жүргенов академиясында суретшілер бөлімінде жұмыс істейтін әпкем қоңырау шалып, алаңға шығып келгенін, сәл жылынуға білім қабырғасына кеткенін айтты. Менің ойыма ағам сап ете қалды. Редакциясына қоңырау шалсам, орнында жоқ деді. Алаңдап, көрші ғимаратқа жүгіріп бардым. Сондағы хатшы қыздан сұрап едім, жоғары жақтан хабарласты, шұғыл жиналысқа кетті, деді. Көңілім орнына түсіп, кері жұмысыма оралдым.
Экспресс К: Сол уақытта ағаңыздың жиналысқа емес, алаңға кеткенін білмедіңіз бе?
Зұлхаят Маханова: Иә, мен жалпы ағамның алғашқы шеруге шыққан жастарды бейнетаспаға түсіргенін арада 10 жыл өткеннен кейін, Тәуелсіздік жайлы бірінші деректі фильм әзірленген кезде бір-ақ білдім. Оған дейін маған ағам да, оның айналасындағы жандар да айтпаған ғой. Таңмен жұмысқа келген ағама 17-ші желтоқсан күні Сағат аға Әшімбаев қоңырау шалып «алаңдағы жағдайды көріп тұрсың ба. Сол жастардың шеруін түсіріп ал. Тарих үшін құнды дерек» деген тапсырма береді. Менің ағам бас режиссер болса да, сол күні қолына камераны алып, алаңға кеткен. Бір сағаттай таспаға басқан Рубикжан ағамды комитет адамдары байқап қалып, телеарнаға қайтып алып келеді. Таспаны толық беруді талап етіп, монтаждау аппараты тұрған кабинетке кіргізіп, өздері қайта келетіндігін айта, кабинеттен шығады.
Рубикжан Яхин Сағат ағаның құнды материал деген сөзін жадында ұстады ма, кассетаны аппаратқа салып айналдырып жатқанында жарты лентаны кесіп, қалтасына жасырады. Қалған бөлігін комитет адамдарына тапсырған. Кешқұрым қалған видеоның жартысын үйіне өзімен бірге алып кетеді. Бірақ ол жерде қауіпті екенін сезіп, Сағат ағаға телефон шалады. О кісі «ойбуй балам» маған тездетіп жеткізерсің» дейді. Сөйтіп, ағам таспаны алып барған. Ол кісі де қудалауға ұшырай бастайды ғой. Рабат Жәнібеков деген спорт коментаторын шақырып, сол азаматқа мына пленкаларды жасыр деп тапсырма береді.
Содан Рабат аға кезінде пәтерде тұрған Өжет ауылындағы түріктің үйіне апарып, бақшасына көмеді. Керек кезінде аламын деп. Міне, сол құнды пленка топырақта 5 жылға жуық көмулі жатты. Тек Егемендік алғаннан кейін сол таспаны Сағат аға сұратып, өзіне алады. Әйеліне Шәрбәну Бейсеноваға аманат етіп тапсырады. Тарихқа керек болатын дүние деп. Осылайша тағы 5 жыл Шәрбану апамыздың қолында сақталды. 1996 жылы, арада 10 жыл уақыт өткеннен кейін ғана алғаш Тәуелсіздікке қатысты деректі фильм әзірленгенде сол таспа кадрлері қолданылды. Мен ойлаймын, сол кезде кез-келген адам бұл оқиғаны түсіре алатын еді. Бірақ оның жартысын кесіп алып, басын бәйгеге тіге сақтап қалу әркімнің қолынан келе бермейді. Ағамның еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін осы әрекетінен-ақ анық көруге болады.
Экспресс К: Сол жылдары Рубикжан Яхин, Сағат Әшімбаев, Рабат аға, тағы басқа азаматтардың сұрақ-жауапқа тартылғанын білеміз. Бірақ ағаңыздың осы ерлігі неліктен 10 жылдан кейін белгілі болды?
Зұлхаят Маханова: Мен айтар ем, ағамның қарапайымдылығы. Атаққа, марапатқа, мадаққа мүлде құмарпайтындығы деп. Әйтпесе, 30 жылдан аса қазақ телевизиясында жұмыс істеді. Қаншама бағдарламалардың, концерттік шаралардың басы-қасында жүрді. Көрерменге жол тартқан туындылардың тұтқасында отырды.
Сол таспаның құндылығын айтайын. Алғаш шеруге шыққан жастарды Мәскеуден шыққан Известия, Правда ,тағы басқа БАҚ-та Қазақстанда маскүнемдер мен бұзақылар, наркомандар алаңға шығып, үкіметке қарсылық білдіріп жатыр деп жазды, айтты. Ал бұл пленкада ол жердегі жастардың ешқандай маскүнем еместігін дәлелдейтін құнды кадрлер болатын. Сондықтан да оны қолдарына түсіргілері келді.
Менің риза болғаным, сол кезде Рубикжан ағам, Сағат аға, Рабат аға ешқашан бір-бірінің сырын жарияламағандығы, сұрақ тергеуде сатпауы. Таспа 10 жыл сақталған. Бір шетінен қуанам ағамның тарихқа үлкен еңбек қалдырғанына. Әріптестері, шәкірттері қатты сыйлайды. Артында мол дүниесі қалды.
Экспресс К: Десе де, осындай үлкен мұраның бүгінге жетуіне себеп болған Рубикжан Яхиннің еңбегі еленді ме?
Зұлхаят Маханова: Ағам Тәуелсіздік алған жылдары бір рет ескеріліп марапатталған. Бірақ содан бері 30 жылға жуықтады ғой. Еш жерде аты аталып, ескерілген емес. Марапаттарға ұсынылған емес. Тек осы Тәуелсіздік кезінде ғана тілшілерге сұқбат береміз. Болды. Өмірден өткеннен кейін де ешқандай еске алу шаралары ұйымдастырылмады. Тек өзі қызмет еткен бірқатар БАҚ-та бағдарламалар әзірленді, мақалалар шықты. Ал арнайы марапатталған емес. Желтоқсандықтар марапатталып, тіпті оқиғаға шықпағандар да кеуделеріне медаль тағып жатқанда менің ағамның ескерусіз қалуы жаныма қатты батады.
Оның үстіне ағамның алып қалған кадрлерінің арқасында бірталай студент ақталды, оқудан шығарылмады. Бірқатар адамдар қызметін сақтап қала алды. Ол болмағанда мүмкін жағдайлары басқаша болар ма еді. Ағамның түсірген видеосы нағыз сол кездегі шерудің бейбіт өткендігін көрсететін факт. Жалпы отбасында үш баламыз. Рубикжан ағам, әпкем және мен. Ағамның бір ұл, бір қызы бар. Ұлы Ресейде. Ал қызы анасымен Алматыда тұрады. Екі баласынан 4 немере сүйді. Бірақ тағдырдың жазуымен 2014-ші жылы науқастанып, көз жұмды.
Мен тарихтың алтын қорына енген құнды кадрлерді түсіріп, оны сақтап қалуға тырысқан ағамның атына көше берілсе, мұражайларға суреті қойылса деп армандаймын. Бірақ әзірге ондай құлшыныс, ондай ниет байқар емеспін. Өкінішті.
Экспресс К: Сұхбатыңызға рақмет.
