Бұрынырақта қайсыбір елдің әскерилері «өзге планеталықтармен сұхбаты» барысында олардың жер тұрғындары туралы «адамдардың миы даралануға бейім» дегенін мәлімдеген болатын. Оны жариялағандардың шындықты қаншалық дұрыс жеткізгенін білмеймін, бірақ бұл ақиқаттан алыс емес. Себебі адамда эго деген нәрсенің бар екені, жетістікке жетуге, баюға ұмтылуға, өзгелерге өз әмірін жүргізіп табындырып қоюға осы эго (қазақша тәкаппарлық, асқақтық, менмендік деген бірнеше ұғымның жиынтығы болар) басшылық жасайтынын психология ғылымы да мойындайды.
Шынын айту керек, марапат деген нәрсе бар халықтан табылады. Қазақта ертерек кезде біреудің еңбегін сыйласа немесе ағайын-туысы үшін құрмет көрсетсе, атақты адамдардың тұқымын қадірлеу белгісі ретінде ат мінгізіп, шапан жабу дәстүрі болған. Сондай-ақ ел арасындағы дауды шешуде ешкімге бұра тартпай әділдік жасағандарға «би», халықты қорғауда жанқиярлық жасаған ерлерге «батыр», күрескенде жан шақ келтірмеген қайратты жігіттерге «палуан» деген атақ берген. Арнайы рәсім жасамай-ақ ауызша айтылса да, халық оны мойындап, олардың есіміне би, батыр, палуан деген сөздерді қосып айтып, ұрпақтарын бидің тұқымы, батырдың ұрпағы, палуанның баласы (қызы) деп құрмет көрсетіп отырған. Бұл көшпелі елдің рухани дүниесінің бірлігі, жұрттың сөзге тоқтайтын мәрттігі болатын. Сөйтіп, қашан орысқа бодан болғанша халық осы тәртіпті сақтаған.
Ал енді бүгінгі омырауға қадайтын (сондай-ақ мойынға алқа қылып тағатын) төсбелгі, орден, медаль дегендер қазақ орыс империясының қоластына өтіп, олар өз билігін жүргізе бастағанша бізде болмаған нәрсе. Бұрынғылар оған қалай қараған?
Тарихи деректерге қарағанда, Сыр бойынан шыққан ұлт батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы қара қазаққа тізесін батырған Хиуа, Қоқан хандықтарының шапқыншылығынан құтылу үшін сол заманда қазақ даласын жаулап, Сыр бойына дейін жеткен Патша үкіметімен халқын қорғау үшін амалсыз одақтасқанда оған орыс әскерилері «жасауыл» (есаул, 1576-1775 жылдары Патша өкіметінің әскери шені, 1775 жылы обер-офицер, 1798-1800 жылдары әскер ротмистірі шенінен теңестірілген) әскери дәрежесін беріп, оның матаға ілінген сөлкебай-белгісін тапсырмақ болғанда батыр оны қолына да ұстамай, қамшысының сабына іліп алып, анадай жерге тастай салған. Бұл жайында белгілі жазушы Молдахмет Қаназ: «Жанқожа би, батыр атанғанымен ешуақытта билік пен байлыққа, атақ пен дәрежеге ұмтылмаған, қарапайым да қоңырқай тірлік кешкен. Патша әскерімен қоян-қолтық соғысып жүріп ант ішпеген, жылына белгіленген 200 сом күміс ақшасынан «еңбегім сіңген жоқ» деп бір тиын алмаған. Патша әкімдеріне құлдық ұрмағаны үшін де 1853 жылы есаул шенінен алынып тасталған болатын» деп жазған еді (М.Қаназ. «Жанқожа батыр». Кітапта: Жанқожа Нұрмұхаммедұлы. 2014 ж. 215-бет). Ал Шығыс Түркістанда қазақтың азаттығын қорғаған атақты Оспан батыр туралы Egemen Qazaqstan газетіне берген сұхбатында (2019 ж. 29 сәуір) Әскен Нәбиұлы былай дейді: «1944 жылы батырға Моңғол елінің басшысы Чойбалсан өз елінің ең жоғары наградасы «Қызыл Ту» орденін табыстайды. Орденді олай-бұлай ұстап көрген батыр: – Мынаны біздің жақта теңге дейді, мұны қатындар шылауышына тағады, мен жылтырақ тағатын қатын емеспін, – деп пеш түбінде тезек көсеп отырған әйелге: – Мә, Бәтіш қарағым, мынаны сен ала ғой, – деп лақтырып жіберіпті». Міне, адамның бағасын қу темірмен бағаламақ болғандарға бұрынғы қазақ батырлары осылай жауап берген! Бірақ одан кейінгі дәуірлердегі кейбір тарихта белгілі қазақтарға Ресей патшасы тархан (мысалы, Есет, Жәнібек тархан) атағын бергенде олар бас тартпаған сияқты. (Оны Ресей өкіметі Кавказ, Орта Азия, Қырым хандықтарынан шыққан әйгілі адамдарға берген, тархан атанғандар алым-салықтан босатылған болатын). Тіпті, орыс патшасынан сондай марапат алу үшін оларға жағынған, алған марапатын тағынып күпініп өткендердің арасында тарихқа аты мәлім адамдар да аз емес. Сөйтіп, бірте-бірте қазақтар да омырауға тағатын орден-медалдарға бой үйрете бастаған. Ал Кеңес Үкіметі кезінде мұндай атақ-марапаттарға қатты мән беріліп, орден-медалдары бар адамдар жұрттан биік саналған, олар мемлекет тарапынан ерекше бағаланған тұлғалар ретінде танылған.
Кеңестік дәуірде мұндай атақ-марапаттарға неге сонша мән берілді? Себебі олар адам эгосын жақсы таныған. Кез келген кісінің өзгеден ерекшеленуге ұмтылатынын, өзін өзгеден биік санауға биік тұратындар мемлекет марапатын иеленсе, жан аямай еңбек етіп, саясатты насихаттауға белсене кірісетінін білді. Сөйтті де әскери, азаматтық, салалық марапаттардың не түрін шығарып, әр ұжымнан шыққан белсенділерге соны аямай таратып отырды.
Мәселен, Кеңес Одағы кезінде түрлі салада жетістікке жеткен азаматтарды марапаттайтын «Социалистік еңбек ері» атағын алғандар алдыңғы үштігінде Ресей, Украинадан соң Қазақстан тұр. Әрине, біздің елде ол кезде славян ұлты өкілдерінің саны басым болғаны белгілі.
Мемлекеттік орден-медалдарға ие болу сол кез үшін жетістік әрі үйреншікті жағдай саналатын. Мысалы, әскери адамдарды ешкім орден-медальсыз елестете алмайтын. Адамды қойып қалалардың өзіне (Батыр қала деген сияқты) КСРО-ның ең жоғарғы наградасы берілген. Сондай-ақ ұйымдар (мысалы, БЛКЖО (ВЛКСМ) ұйымының 6 ордені бар еді), газет-журналдарға да орден берілетін. Кейбір орден алған адамдар, мысалы шопандар «орденді шопан» деп ерекшеленіп айтылатын. Әйтеуір, материалдық тұрғыда адамдарды қарқ қылмаса да, орден-медалдармен арқадан қағып, мақтап қоятын Кеңес Үкіметі.
Мынадай да оқиға болған: АҚШ-тың белгілі бір қару жасаушы конструкторы Мәскеуге келген сапарында кеңестік атақты қару жасаушы Михаиль Калашниковті (Калашников автоматын ойлап тапқан) іздеп, арнайы кездесуге барыпты. Сонда оның қарапайым үйде тұратынын, басы артық дүниесінің жоғын көрген әлгі америкалық «мен Калашниковты миллиардер шығар, үлкен жеке үйде тұратын болар деп ойлап едім, қарапайым көптің біріндей тұрмыс кешіп жатыр. Сіздер адамның еңбегін бағаламайды екенсіздер» деп ренжіп кетіпті ертіп барған адамдарға. Ол кезде қанша жеткен жетістігің, мемлекетке тигізіп жатқан пайдаңның бәрі бір сөлкебай – медальмен ғана атап өтілетінін америкалық қайдан білсін.
Әрине, кеңестік кезеңде «Социалистік еңбек ері» секілді жоғары атаққа қолы жеткендерге арналған жеңілдіктер болатын, айлығына ақша қосылып тұратын. Тіпті, ғылыми атағы барларға да айлықтан тыс бөлек ақша берілетін, академиктерге өмірлік зейнетақы тағайындалатын. Бірақ елдің бәрінің қолы оған қайдан жетсін. Солайша кеңестік дәуірде халық үшін түрлі атақтың, сыйлықтың қадірі болды. Марапаты барларға үкімет те, халық та құрметпен қарайтын. Ал оның негізгі мақсаты адамдарды еңбекке, жетістікке жетуге ынталандыру, саясатқа, идеологияға пайдасын тигізгендерді өзгелерден жоғары етіп көрсету еді. Сондықтан ол тұстағы марапаттардың белгілі бір дәрежеде маңызы болды. Сөйтіп, азаматтардың бойына марапатқұмарлық әдет сіңді. 74 жыл бойғы идеология өз тарихынан өте аз хабардар қазақтарды да өзгелер секілді марапатқұмар қылып шығарды. Бірақ қазір соның маңызы бар ма?
Өкініштісі сол, кеңестік идеологияның сол бір адамдарды дәрежеге бөліп қарауға мәжбүр ететін сол бір саясаты әлі де жалғасып келеді. Біздің елде де «Еңбек Ері, Халық қаһарманы» секілді жоғары мемлекеттік марапаттар мен қатар «Қазақстаннның еңбек сіңірген қайраткері» атағы, көптеген орден-медаль беру, сондай-ақ мемлекеттік сыйлық беру жалғасып келеді. Жыл сайын бізде көптеген адам орден-медальға ие болып жатады. Әрине, елге ерекше еңбек сіңірген адамдарға сирек те болса атақ-марапат беріліп және қаржылық қолдау жасалып тұрған жөн шығар, бірақ ақын ауыл-аймағынан былайғы ел білмейтін адамдарға жаппай орден-медаль тарата беру қаншалық дұрыс? Жеткен оңды жетістігі жоқ, бірақ омырауына «Ерен еңбегі үшін» атты медаль тағылып жатқан жастарды көргенде таңғалмасқа шараң жоқ…
Халықтың да марапатқұмарлығын жақсылап зерттеп алған ба, қазір «Ұлт мақтанышы», «Ел ардақтысы» секілді медальдарды, «Қазақстанның құрметті азаматы» секілді атақтарды сататын неше түрлі аты белгісіз қоғам көп. Сондай-ақ академик атағын тарататын академиялар да бар екен. Айта берсек, әл-Фараби атындағы халықаралық сыйлығын (әрине, көк тиын бермей, қолыңа рамкаға салынған диплом ұстата салады), «Планета үздігі» деген атақ беретін де «шығармашылық одақтар» бар. Бірақ сатып алған атақтың не пайдасы бар, оны ешкім мойындамаса? Алайда бойында кеңестік марапатқұмарлық әдет әлі қалмай келе жатқан қазақтың тоқтайтын түрі жоқ! Талай талантты адам атақсыз-ақ елдің есінде келе жатқан жоқ па? Атақ сатып алып, өзімізді алдап қайтеміз?
Бір кезде орыстың сөлкебайына қолын тигізбеген қазақтың ұрпағы кеңесік кезде атақ үшін бір-бірінің жағасынан алып, алтыбақан алауыз болса, бүгінде соны сатып алып омырауына тағады. Бұдан тыйылу да, оны тыю да қажет-ау…
